SYBA History SEM-III Paper-3 Marathi Version-munotes

Page 1

1 1

Òee®eerve Yeejleer³e Feflenemee®eer meeOeves

IeìkeÀ j®evee:

1.0 GefÎäîes
1.1 ÒemleeJevee
1.2 Òee®eerve Yeejleer³e Feflenemee®eer DeefueefKele YeeweflekeÀ / HegjelelJeer³e meeOeves.
1.3 Yeejleer³e Yee1.4 HejkeÀer³e FefleJe=Êes / meeefnl³e / ÒeJeemeJe=Êeebvle
1.5 meeOeveeb®es cenlJe
1.6 meejebMe
1.7 ÒeMve
1.8 meboYe&

1.0 GefÎ<ìîes :

 Òee®eerve Yeejleer³e HegjeleÊJeer³e meeOeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes .
 Òee®eerve Yeejleer³e Jee*ce³eerve meeOeveeb®ee De Y³eeme keÀjCes.
 Òee®eerve Yeejleer³e HejkeÀer³e meeOeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

1.1 ÒemleeJevee :


Òee®eerve Yeejleer³e Feflenemee®³ee DeY³eemeemeeþer efueefKele Je DeefueefKele oesve ÒekeÀej®eer meeOeves
Deensle. efueefKele meeOeveebceO³es Yeejleer³e Yeeneslees. efueefKele meeOeveeÒeceeCes DeefueefKele meeOeves ner DeefleMe³e cenÊJee®eer Deensle. keÀejCe l³ee
meeOeveeceO³es keÀesCel³ee ner ÒekeÀej®ee yeoue keÀjlee ³esle veener. ³ee mee Oeveeb®³ee DeeOeejs Òee®eerve Yeejlee®eer
jepeefkeÀ³e , meeceepeerkeÀ, DeeefLe &keÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=Àefle keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer efceUles.

1.2 Òee®eerve Yeejleer³e Feflene mee®eer DeefueefKele meeOeves ë


Òee®eerve Yeejlee®³ee Fefleneme Je m ebmke=Àleer®³ee DeY³eemeeþer DeefueefKele meeOeves DeefleMe³e
cenlJee®eer Deensle. DeefueefKele meeOeveevee YeeweflekeÀ meeOeves efkeÀbbJee HegjelelJeer³e meeOeves Demesner munotes.in

Page 2

2 cnCeleele. Jee*dce³eerve meeOevee Hes#ee Ye eweflekeÀ meeOeves DeefOekeÀ efJeMJemeve er³e Demeleele. keÀejCe l³eeceO³es
keÀesCeleener yeoue Hegvne keÀjlee ³esle veener. DeefueefKele meeOevee®es Heg{erueÒeceeCes ÒekeÀej Deensle

1) GlKeveve DeJeMesvesceCetkeÀ meve 1862 ceO³es Peeueer. l³ee b®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer yeesOeie³ee, Yeejng le, meejveeLe,
le#eefMeuee F. efþkeÀeCeer GlKeveve keÀjC³eele Deeues. uee@[& keÀPe&veves 1904 ceO³es mJeleb$e GlKeveve
efJeYeeie megª kesÀue e. l³ee®³ee ÒecegKe cnCetve ceeMe&ue®eer efve³egk eÌleer kesÀueer. [e@. ceeMe&ue, mìeF&ve, yuee@keÀ Je
mHegvej ³eebveer ³ee Keel³ee®eer Oegje meebYeeUueer. [e@. ceeMe&ueves le#eefMeuee, [e@. mHetvejves HeeìueerHeg$e,
jeKeueoeme ye@vepeeaves ceesnsbpeeso[es, ceeOeesmJe©He Jelme o³eejecepeerve s n[HHee Deej. Sve. jeJeves
ueesLeue, yeer. yeer. ueeueves keÀeueeryebieCe Je Deesefpe³eevee ³esLe erue efþkeÀeCeer GlKeveve kesÀues.

GlKeveveele Menje®eer J³eeHleer, Fceejleer, ye ebOekeÀece, jmles, efoJeeyeÊeer, meeb[HeeC³ee®eer
J³eJemLee , J³eeHeejerHesþe , OejCeyeebOeCeer®eer j®evee F. ®eer ceeefnleer efceUeueer. l³ee®e ÒeceeCes owvebefove peerJevee
meboYee&le ceeefnleer osCeeN³ee DeveskeÀ Jemlet meeHe[uesu³ee Deensle. l³eeceO³es, Oeev³e, DeuebkeÀej, Yeeb[er,
ceeleer®eer KeHejs, keÀeHe[s, efMekeÌkesÀ, cetl eea, KesUCeer, ìesHeueer, Mesleer®eer DeJepeejs, ÒeeHle Peeueer Deensle.
ne[e®³ee meebiee[îeeJeªve ÒeeCeer Je ceeveJee®ee JebMe ³ee®eer ceeefnleer efceUeueer. YetieYe&Meem$e , ÒemlejMeem$e
Je keÀeye&ve 14 ³ee®³ee DeeOeejs keÀeuecee Heve efveeq½ele keÀjC³eele Deeueer. DeMce³egieerve ceeveJeeHeemetve les iegHle
- meeleJeenve keÀeUeHe³e&ble®eer ceeefnleer GlKeveveeletve ÒeeHle Peeueer. l³eeceO³es ceeveJe JebMe, Je l³ee®eer
meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer efceUves.

2) mceejk esÀ ë- mceejkesÀ cnCepes YetlekeÀeUeleerue yeebOekeÀecee®es DeJeMes¢äerkeÀesveeHes#ee meebmke=ÀeflekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve DeefOekeÀ cen lJe Deens. Òee®eerve YeejleeceO³es uesCeer, efkeÀuues,
ie{îee, cebefoj, mlegHe, iegHe Àeb, leesjCe, cetleea, mlebYe, Iejs, jepeJee[s ef®e$es F. ®³ee mJeªHeele mceejkesÀ
Dee{Uleele. mceejkeÀe®³ee DeeOeejs lelkeÀeueerve yeebOekeÀece He×leer, l³ee®es leb$e, ueeskeÀpeerJeve, Oece&
mebkeÀuHevee, ³egOoleb$e, Mem$es - DeJepeejs , cetleea, efMe#eCe mebmLee Je l³eeb®eer efMe#eCe He×le F. ceeefnleer
efceUles. mceejkesÀ Yeejleele DeeefCe efJeosMeelener Deensle. Yeejleeleerue mceejkeÀeb®ee efJe®eej keÀjleevee
GlKeveveeletve ÒeeHle Peeuesu³ee efþkeÀeCeeb®ee Je Jemletb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. Hee ìueerHeg$e
GlKeveveeletve ceew³e& jepeOeeveer®eer, meejveeLe ³esLeerue mletHe Je Dev³e DeJeMesDeMeeskeÀe®eer ceeefnleer efceUles , le#eMeer uee ³esLetve efJeÐeeHeerþe®eer, peceeueie[er ³esLetve ieebOeejMewueer ®³ee
efMeuHeeb®eer keÀeMceerjceOeerue GlKeveveeletve yeewOo, mlegHe Je ceþ DeeefCe YeerbleerJejerue ce=eflekeÀeHeì®eer
ceeefnleer efceUles. Jeejeve meer, keÀewmebyeer ÞeJemleer Deefní$e ceLetje ³esleerue GlKeveveeJeªve jepekeÀer³e Je
mebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemee®eer ceeefnleer efceUles. HetnejHetj, cenemLeeve, yebieej, keÀesefceuuee ³esLeerue
GlKeveveeJeªve yeewOo mLeeHel³ee®eer ceeefnleer efceUles. Go³eefie jer-Keb[efiejer uesC ³eeHeemetve JesªU -
Deefpebþe uesC³eeb®eer ceeefnleer efceUles. iegHlekeÀeueerve ceb efojeHeemetve les ®eeuetke̳e - ³eeoJekeÀeueerve
cebefojebHe³e¥le®es Òee®eerve mceejkesÀ Deensle.

Yeejleeyeen sj peeJee, keÀcyeespe, ceuee³ee, yeeefue F. osMeele mceejkesÀ Deensle. keÀebyeesef[³eeceO³es
DebiejkeÀes jJeì, peeJeeceO³es yeesjesyegogjcebefoj ³e e mebo&Yee le efJeM esDevegjeOeeHetj Hee sueesve©Jee ³esLes yeewOo Oecee& mebo&Yee& le ceeefnleer efceUles. Òee®eerve mLeeHel³e keÀues®eer
mece=Oolee, iegCeûeenkeÀ lee, J³eeHekeÀlee l³eeletve efometve ³esles.
munotes.in

Page 3

3 3) keÀuee - HegjelelJeer³e meJex#eCee®³eeÜejs %eele Peeuesu³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemleg, cegleea, efMeuHe,
ef®e$e, Fl³eeoer®³ee DeeOeejs leelkeÀeueerve keÀues®eer ceeefnleer efceUles. oie[, ueeketÀ[, Oeelet, ceeleer ³ee
mJeªHeele DemebK³e DeJeMesjeä^kegÀì ³ee jepeIejeC³ee®³ee keÀeueKeb[e le efvecee&Ce Peeuesu³ee keÀuee Feflenemee®es yeesuekesÀ HegjeJes Deens.
iegHlekeÀ uee, ieebOeejkeÀuee, ce Letje keÀuee, HeuueJe keÀuee, F. cenlJee®³ee cetl eea keÀuee nesl³ee. cetleeaJeªve Je
ef®e$ekeÀuesJeªve lelkeÀeueerve kesÀMeYetHeefjefmLeleer®eer ceeefnleer efceUles. Deepebþe - JesªU®eer ef®e$ekeÀuee DeÒeeflece Deens. efJeefJeOe Jemletc eOetve
lelkeÀeueerve ueeskeÀeb®es íbo, ceveesjbpeve, ³egOomeeefnl³e F. ceeefnleer efceUles. ceeleer Je oie[eHeemetve le³eej
kesÀuesues efMe keÌkesÀ Je cegêe ÒeeHle Peeu³ee Deensle. l³eeJejerue osJeosJelee, ÒeeCeer ³eeb®eer ef®e$es Je efueHeer ³ee®eer
ceeefnleer ÒeeHle nesles. l³eeJeªve lelkeÀeueerve Oeeefce&keÀ mebkeÀuHevee, osJeosJeleeb®eer keÀuHevee ³ee®ee
DeY³eemeemeeþer GHe³eesie neslees.

4) veeCeer ë - Òee®eerve Yeejleele jepes, ieCejep³es, J³eeHeejer mebIeìvee (ÞesCeer) ³eebveer meesves, ®eeboer, leeby es,
efMemes F. Oeelet®eer veeCeer le³eej kesÀueer. 1) Òe®eefuele veeCeer meeOeer Je Deesye[Oeesye[ Demetve SkeÀe yeepetme
Deeke=Àleer®es (ef®e$ee®es) þmes Demele. DeueskeÌPeeb[j®³ee mJeejerveblej veeC³eeceO³es yeoue keÀjC³eele
Deeuee. veeC³eeJej jepee®es v eeJe, meve Je Dev³e cepeketÀj GceìefJeC³ee®eer HeOole megª Peeueer. lemes®e
veeC³ee®ee DeekeÀejceeve Je Jepeve efveef½ele keÀjC³eele Deeues. þmee GceìefJeuesueer Yeejleer³e veeCeer Keepeieer
®eueve cnCetve JeeHejC³eele ³esle. DeMeer veeCeer efJeefJeOe Þes Ceer Je meesveej jepee®³ee HetJe&HejJeeveieerves Hee[le
Demele. ³ee veeC³eeJej SkeÀeyeepetuee veeCeer Hee[ Ceeje®es veeJe Je ogmeN³ee yeepetuee jepee®es veeJe Demele.
p³ee ÒeosMeele veeCee r meeHe[leele l³eeJeªve jepee®³ee meece´ep³eefJemleeje®es %eeve nesle s. veeC³eeJejer ue
osJeosJeleeb®³ee ÒeefleceebJeªve l³ee keÀeUeleerue Oeeefce&keÀ peerJevee®es %eeve efceUt MekeÀles. veeC³ee®³ee
OeeletJeªve lelkeÀeueerve DeeefLe&keÀ peerJevee®eer ceeefnleer efceUles. veeC³eeJejerue cegêeJeªve jepee®eer Je l³ee®es
Oeeefce&keÀ OeesjCee®eer ceenerleer mecepeles. veeC³eeJejerue efueHeer cegUs Yeeyeoue ³ee®eer ceeefnleer efceUles. Òee®eerve peveHeo Je cenepeveHeoebveer Denle veeCeer ceesþîee ÒeceeCeele
Hee[ueer . l³ee veeC³eeJej ÒeeCee r, veoer, met³e&, ®ebê, HegÀues Je DeveskeÀ Oeeefce&keÀ ef®e$e keÀesjueer. Fb[es-ûeerkeÀ
veeC³eeJej jepee®eer veeJes, ef®e$es, keÀesjueer. meeleJeenve veeC³eeJej nelleer, yewue, jepee®eer veeJes Deensle.
kegÀMeeCe, iegHle, jepeHegle IejeC³eeleerue jepeevee r mJeleë®eer veeCeer efvecee&Ce kesÀueer . ³ee veeC³ee®³ee DeeOeejs
lelkeÀeueerve jepekeÀer³e, Dee efLe&keÀ, Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ ceeefnleer ÒeeHle nesleer l³eecegUs
veeCeer Feflenemee®es meeOeve cnCetve DeefleMe³e cenlJee®es Deen s.

5) DeeuesKe ë - Òee®eerve Yeejlee®³ee Fefleneme uesKeveeceO³es DeeuesKee®eer cenlJee®eer YetefcekeÀe Deens . ns
DeeuesKe Hee1500 ®³ee ojc³eeve®ee meJee&le Òee®eerve efMeueeuesKe Deens. l³eele $eÝiJesokeÀeueerve efce$e, Je©Ce F.
Dee³e&me¢Me osJeleeb®ee GuuesKe Deens. Dee³ee¥®³ee cetUJemeleermLeeveemebyebOeer®eer ceeefnleer efceUles. mece´eì
DeMeeskeÀe®³ee keÀeUele DeeuesKe keÀesjC³ee®eer He×le DeefOekeÀ ef JekeÀmeerle Peeueer.

DeeuesKeeceO³es efMeueeuesKe, efiejeruesKe, OeeletuesKe , mlebYeuesKe , iegneuesKe, cetefle&uesKe,
cebefojuesKe, He $euesKe, leece´Heì, Yetpe&He$es Fl³eeoerb®ee meceeJesM e neslees. DeeuesKeeceOetve jep³e keÀl³ee&b®ee
efJepe³e, efkeÀleea, oeveOece&, GlmeJe, ®eebieues keÀe³e&, J³eeHeej efJeOeeefce&keÀ, meeefnl³eerkeÀ F. m eboYee&le JeCe&ve Deens.
munotes.in

Page 4

4 i) efMeueeuesKe ë - ÒeecegK³eeves HeJe&leer³e ÒeosMeele ceesþîee Ke[keÀeJej keÀesjuesu³ee DeeuesKe evee efMeueeuesKe
cnCeleele. DeMeeskeÀe®³ee ®eewoe DeeuesKee®ee meJe&ÒeLece GuuesKe efMeueeuesKe cnCetve keÀjle ele. ns
Meeneyepeie[er, ceevemes nje, keÀeuemeer, efiejveej, meesHeeje, Oeewueer, peewie[, ³esjbieg[er F. efþkeÀeCeer Deensle.
³eeceO³es DeMeeskeÀ e®³ee efJepe³ee®eer, Ëo³eHeefjJele&vee®eer, Oec e&Òe®eeje®eer, DeeefCe meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ
OeesjCee®eer ceeefnleer efceUles. l³ee®es ueneve efMeueeuesKe cnCepes yewjeþ, peefìbie, jeceséej, ye´ecnefiejer F.
nes³e. ’efÒe³eoefme“ veeJeeves keÀesj uesues DeeuesKe ns mece´eì DeMeeskeÀe®es Deensle , ³ee®eer ceeefnleer meJe& ÒeLece
ceemkeÀer DeeuesKeeJeªve efceUles. keÀejCe ’efÒe³eoefme“ veeJeeyejesyej ’DemeeskeÀme“ Meyoe®ee GuuesKe
kesÀuesuee Deens. ªêoeceve Je mkeÀ bvoiegHlee ®ee pegveeie{ efMeueeuesKe , Heg<³eefce$e Megbiee®ee De³eesO³ee®ee
efMeueeuesKe, ³eeceOetve l³eeb®eer ceeefnleer efceUles. neLeeriegbHeÀe efMeueeuesKee letve keÀefuebie®ee jepee
KeejJesue®eer Je veeefMekeÀpeJeU Heebb[Jeues Ceer efMeueeuesKeeletve meeleJeenve Je MekeÀ #e$eHe ³eeb®³ee me Ieceeefnleer efceUles.

ii) mlebYe uesKe ë - SKeeÐee efþkeÀeCeer mlebYe GYee keÀªve l³eeJej keÀesjues u³ee DeeuesKeeuee mlebYeuesKe
cnCeleele. mlebYe GYeejC³ee®eer HejbHeje efmebOet mebmke=À leer Heemetve®eer Deens. Hejblet mlebYeeJej DeeuesKe
keÀesjC³ee ®eer HejbHeje mece´eì DeMeeskeÀeHeemetve megª Peeueer. DeMeeskeÀe®es mlebYeuesKe veboveie{, ueewefj³ee,
efouueer, Fueeneyeeo ³esLes ÒeeHle Peeues. vesHeeUceOeerue ªeq cÌceveosF&, efveieueerJee mlebYeuesKeeletve DeMeeskeÀe®es
yeewOoOece& ³ee$ee ³eemeboYee&le ceeefnleer efceUles. meeb®eer Je meejveeLe mlebYeuesKeeletve yeewOoOecee&leerue celeYeso
otj keÀjC³eemeeþer DeMeeskeÀeves kesÀuesu³ee Òe³elvee®eer ceeefnleer efceUles. DeMeeskeÀe®es Jee³eJ³eÒeebleeleerue
mlebYeuesKe Keejes<ìer efueHeerleerue Demetve yeeke Àer meJe& ye´ecner efue Heerleerue mlebYeuesKe Deens.

nsefue³ees[esj me®³ee yeæsmeveiej mlebYeuesKe eletve yeew× Oecee&®eer ueeskeÀefÒe³elee, meeceeefpekeÀ,
Oeeefce&keÀ F. ceeefnleer efceUles. Deueeneyeeo ³esLeerue DeMeeskeÀe®³ee mlebYeeJej keÀJeer nefj mesve ³eeves
mecegêiegHlee®ee mlebYeuesKe keÀesjuee. ³eMeesJecee&®ee cebomeesj®ee mlebYeuesKe , ogmeN³ee HeguekesÀMeer®ee
SsnesU®ee mlebYeuesKe , mkebÀoiegHlee³ee efYelejer®ee mlebYeuesKe , GuuesKeveer³e Deens. keÀener
mlebYeuesKeele mebmke=Àle veeìkeÀe®es ÒeJesM e, mebieerleMeem$ee®es efve³ece, efJeefMeä oeve efou³ee®eer ceeefnleer
efceUles. efJeefMeä ³eesOo³ee®es ÒeleerkeÀ cnCetve keÀener mlebYe (efJejieU) GYeejuesues efomeleele. meleer®es
ÒeleerkeÀ cnCetvener keÀener mlebYe Deensle.

iii) iegneuesKe ë - Òee®eerv e keÀeUele iegneuesKe DeveskeÀ MeemekeÀeveer keÀesjues Deensle. l³eeceOetve l³eeb®es
jepekeÀer³e peerJe ve lemes®e lelkeÀeueerve meeceeefpe keÀ, Oeeefce&keÀ efmLeleer®eer ceeefnleer efceUles. DeMeeskeÀe®³ee
Oeeefce&keÀ meefniegneuesKe , meeleJeenvee®³ee GlHeefÊe, cegU mLeebvee efJe®ebêiegHlee®³ee iegpejeLe efJepe³ee®eer Go³eefiejer iegneuesKeeletve ceeefnleer efceUles. veeCesIeeì®ee
veeieefvekeÀe®ee uesKe, lemes®e keÀeuex, DecejeJeleer ³esLeerue iegneuesKe cenlJee®es Deensle.

iv) cebefoj uesKe ë - YeejleeceO³es, cebefoj Je yeewOoOecee&®es mlegHe efvecee&Ce keÀjC³ee®eer HejbHeje megª Peeueer.
lesJneHeemetve keÀener Oeeef ce&keÀ lelJes megjef#ele þsJeC³eemeeþer Je Òe®eejemeeþer cebefoje®³ee efYebleerJej
ojJeep³eeJej keÀesjues. Yejngle mlegHe®eer ®eejer efYebleerJej ’megieve jpes“ ne uesKe Megbie MeemekeÀeveer keÀesjues munotes.in

Page 5

5 Deensle. efYeleejer ³esLeerue mkebÀoiegHlee®ee lej Ssne sue cebefoj Heefjmejeleerue HeguekesÀMeer®ee DeeuesKe cenlJee®ee
Deens.

v) cetefle&uesKe ë - cetefle&efveefce&leeryejesyej cetefle &uesKe efJekeÀmeerle Peeues. ³eeceO³es keÀefve uesKe, pewvecetleeaJejerue jepeiegHlee®ee uesKe, keÀjceo C[e Je ceevekegÀJej®³ee cetleeaJejerue kegÀceejiegHlee®ee
uesKe, F. cenlJee®es cetleeauesKe Deensle. efHeHejJee®³ee DeefYeuesKeele ieewlece yegOoe®³ee DeefmLeb®eer ceeefnleer
efceUles.

vi) Yetpe&Hee$e DeeuesKe ë - Oeeleg®³ee He $³eeÒeceeCes Pee[e®³ee Heeve e®ee ner GHe³eesie kesÀuee peele neslee.
³eeceO³es efHeÒee keÀueMe uesKe Hee$e, veUoce³ebleer³eeb®eer ÒesceHe$es Òeefme×le Deensle.

vii) leece´Heì / OeeletuesKe ë - Òee®eerve keÀeUele jepeeleHexÀ SkeÀeÐee J³ekeÌleeruee oeve osleevee les
leeby³ee®³ee He$³ee Jej keÀesªve efoues peele l³eeme leece´Heì cnCeleele. leece´He$eJej ÒeLece kegÀueosJeles®eer
ÒeLe&vee, JebMeeJe Uer, IejeC³ee®ee Fefleneme keÀesjle Demes. l³eeveblej legP³eemeeþer Je keÀe³e oe ve efoues ³ee®eer
ceeefnleer Demes. mebpeve leece´Heì , meebieueer Je keÀecyes®es leece´Heìele tve jeceiegHle®eer ceeefnleer efceUles.
DeceesIeJenGoeve meg$ee®eer ceeefnleer efceUles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë
1. DeeuesKee®eer ceeefnleer Ðee.









1.3 Òee®eerve Yeejleer³e Feflen emee®eer efueefKele meeOeves ë

Òee®eerve Yeejlee®³ee Fefleneme e®eer ceeefnleer osCeejer efueefKele meeOeves DeefleMe³e cenlJee®eer
Deensle. efueefKele meeOeveeceO³es efJeefJeOelee Je mece=×lee Deens. Yeejleer³e YeeDeYeejleer³e / efJeosMeer meeOeves Demes efueefKele meeOevee®es oesve ÒekeÀej ceeveues peeleele. Yeejleer³e Yeepeer meeOeves GHeueyOe Deensle l³eeb®es efJeYeepeve oesve Jeiee&le keÀjlee ³esles les cnCepes Oeeefce&keÀ /Oece&ûebLe
DeeefCe Oece&efvejHes#e efkebÀJee ueewefkeÀkeÀ meeOeves nes³e. Oece&ûebLeeceOetve lelkeÀeueerv e Oecee&®es mJeªHe DeeefCe
meceepe j®evee ³eeb®es ef®e$eCe jsKeeìues Deens. Oece&efvejHes#e ûebLeeceOetve lelkeÀeueerve DeeefLe&ke À, jepekeÀer³e
DeeefCe Ssefleneefme keÀ Ieìveeb®es meboYe& efouesues Deensle.
munotes.in

Page 6

6 De) efnbot Oecee&®es Oeeefce&keÀ meeefnl³e ë -
Òee®eerve keÀeUeHeemetve Yeejleer³e meceepeeceO³es Oecee&uee DeefleMe³e cenlJee®es mLeeve Deens. Oecee&®es
efJe®eej Òemeej ³ee GÎsMeeves Oece&ûebLee®es uesKeve kesÀues. Oece&ûebLeeceOetve Yeejleer³e jepeefveleer meceepe, Oece&,
mebmke=Àleer ³ee®eer ceeefnlee r efceUles. Òee®eerve keÀeUele leerve ÒecegKe Oece& nesles. l³eebveer pes meeefnl³e efvecee&Ce
kesÀues l³ee®es efJeYeepeve efnbog Oece&ûebLe, yeewOo Oece&ûebLe, pewve Oece&ûebLe Demes keÀjlee ³esF&ue . efnbog
Oece&ûebLeeceO³es JewefokeÀ meeefnl³e, Þegleer J ee*ce³e cenekeÀeJ³e, HegjeCe F. meceeJesMe neslees. JewefokeÀ
meeefnl³eeceO³es ÞegleerJee*ce³e meg$eJee*ce³e Demes oesve ÒekeÀej Deensle. ÞegleerJee*dce³eeceO³es Jeso / mebefnlee,
ye´ecnCeûebLe, DeejC³ekesÀ, GHeefve
1) mebefnlee / Jeso ë - Òee®eerve Yeejlee®eer meJee&le ceesþer osCeieer cnCepes Jeso nes³e. les meJe& Yeejleer³e
efJeÐeeb®es GiecemLeeve Deens. cegU mebmke=Àle efJeo d (peeCeCes) OeeletHeemetve Jeso ne Meyo -Òe®eueerle Peeuee. Jeso
³ee Meyoe®ee DeLe& %eeve Demee Deens. Oece&%eeve mebûeefnle keÀjCeeN³ee ûebLeevee Jeso Demes mebyeesOeC³eele ³esT
ueeieues. ns %eeve efHe{îeevegefHe{îee DeKeb[ ceewefKekeÀ HejbHejsves ®eeuele Deeues Deens cnCetve l³eeuee
`Deeiece' efkebÀJee `Þegefle' Demes cnCeleele. $eÝkedÀ / $eÝ®ee cnCepes MueeskeÀ efkebÀJee íboesOo j®evee nes³e.
Jesoeleerue ceb$eebvee mebefnlee Demes cnCeleele. JewefokeÀ Jee*dce³ee®es leerve Jeie& Hee[lee ³esleerue. Heefnuee Jeie&
cnCepes mebefnlee nes³e. (mebefnlee cnCepes ceb$emebûen efkebÀJee efYeVe efYeVe osJeleebvee GÎsMetve efueefnuesu³ee
ÒeeLe&vee nes³e.) ogmejeJeie& ye´ecnCeûebLe efkeÀJee Dee®eejOece &. eflemeje cnCepes GHeefvelelJe%eeveefJeDeLeJe&Jeso, ³epegJexo Demes ®eej Jeso Deensle. les Heg{erue ÒeceeCes.

i) $eÝiJeso ë - Yeejleeleerue meJee&le Òee®eerve ûebLe j®evee Demetve l³ee®eer efveefce&leer F.me.Het. 1500 les
F.me.Het. 1000 ®³ee ojc³eeve Peeueer. $eÝiJeso ne Meyo $eÝkedÀ+Jeso ³ee oe sve MeyoeHeemetve yeveuesuee
Deens. $eÝkedÀ ³ee®ee DeLe& MueeskeÀ efkebÀJee íobyeOo j®evee DeeefCe Jeso cnCepes %eeve nes³e , MueeskeÀceO³es /
íboye× j®evesle Demeuesues %eeve cnCepes $eÝiJeso nes³e. $eÝiJesomebefnlee cnCepes Flej leerve Jesoeb®es
GiecemLee ve nes³e. $eÝiJesoeleerue ceb$e cnCeCeeN³ee Hegjesefnleeuee `neslee' Demes cnCeleele $eÝiJesoele 10
ceb[ues Je 1028 meg keÌles Deensle. $eÝiJesoeleerue ceb[ues DeveskeÀ $eÝveJeJ³ee, oneJ³ee ceb[Ue®es $eÝefJeéeeefce$e , ®eewLes - JeeceosJe, Hee®eJes - Deef$e$eÝceb[U - keÀpye Je Debefiejmee $eÝefveIeCìt Je efveªkeÌle ns oesve ûebLe le³eej keÀjC³eele Deeues. efve IeCìt cnCepes JewefokeÀ Meyoeb®ee keÀesMe
Demetve ne ûebLe keÀM³eHe cenefveªkeÌle nes³e. ef veIeCìg®es ®eewoe DeO³ee³e Deensle $eÝiJesoeleerue Òel³eskeÀ megkeÌlee®³ee Òemebieer l³ee®eer j®evee
keÀjCeeN³ee $eÝl³ee®e ÒeceeCes JeªCe osJe ³eebvee Je eefnuesu³ee $eÝ®ee Deens. efJeéee®eer efveefce&leer Je efJekeÀeme ³eemeboYee&le ÒeLece
³ee ûebLeele ceeefnleer efceUles. ueeskeÀeb®es peerJeve, jepeeb®eer veeJes , mebmke=Àleer F. ceeefnleer efceUles. $eÝiJeso e®³ee
oneJ³ee ceb[ueeleerue Hegª
ii) meeceJeso ë - meeceJesoe®eer j®evee F.me.Het. 1000 efle F.me.Het. 500 ®³ee ojc³eeve Peeueer. meece
cnCepes iee³eve nes³e. ³e%ee®³eeJesUer ieeJe³ee®³ee $eÝ®ee mebûen cnCepes meeceJeso nes³e. 36 ÒekeÀejs Jesoceb$e munotes.in

Page 7

7 ³eele mee befieleues Deensle. ieeC³ee®³ee ®eeueerJej $eÝ®ee cnCeC³ee®es keÀece p³ee HegjesefnleekeÀ[s Demes l³eeme
Goieelee Demes cnCeleele. meeceJesoeceO³es 1549 $eÝ®ee Deensle. l³eeceOeerue 75 $eÝ®ee JeieUlee
yeekeÀer® es Gjuesu es meJe& $eÝ®ee $eÝiJesoeleerue Deens le. meeceJesoe®³ee keÀew³egce Je pewef ceveer³e DeMee oesve mebefnlee
Deepe GHeueyOe Deensle. Deeef ®e&keÀ Je GÊejeef ®e&keÀ Demes oesve Yeeie Deensle. DeeefLe&keÀele 505 jeieeb®ee
mebûen lej GÊejeef ®e&keÀele 400 ieeve Deensle. ³e%ekeÀce& Je Yeejleer³e mebiee rle ³eeb®ee Fefleneme
mecepeC³eeme meeceJesoe®ee GHe³eesie neslees.

iii) ³epegJexo ë - ³epeg (³e%e) Jeso (%eeve) † ³epegJexo nes ³e. ³e%eemeboYee&le %eeve osCeeje ûebLe
cnCepes ³epegJexo nes³e. ³ee Jesoeleer ue ceb$eebvee `³epeme' cnCeleele. ³epegJexoeceO³e s MegkeÌue Je ke=Àoesve Yeeie Deensle. ke=ÀmJeªHeeJeªve ke=Àcew$ee³eCeer, keÀeþkeÀ, keÀefHe ÿuekeÀþ, éesleeéej DeMee Hee®e mebefnlee Deensle. MegkeÌue ³epegJexoele HeÀkeÌle
ceb$eeb®ee®e meceeJesMe Deens. MegkeÌue ³epegJexoe®³ee keÀeCJe Je ceeOe boerve DeMee oesve mebefnlee Deensle. MegkeÌue
³epegJexoe®es 40 DeO³ee³e Deen sle. ÒeeLe&vee He×leer®ee ÒeejbYe Je Jee{, Oece& Je l³ee®ee efJekeÀeme ³ee®eer
ceeefnleer efceUles ³ee JesoeceO³es keÀce&keÀeb[euee ÒeeOeev³e efouesues Deens. $eÝiJeso, meeceJeso, ³epegJexo ³eebvee
`Jeso $e³eer' Demes cnCeleele.

iv) DeLeJe&Jeso ë - ne De eqiveGHeekeÀ Hegjesefnleeb®ee Jeso Deens. l³ee®es cegU veeJe DeLeJeexefYejme nes³e.
DeLeJe¥ $eÝmegkeÌles Je 6000 $eÝ®ee / ceb$e Deensle. ³ee®ee SketÀCe 1/3 Yeei e $eÝiJesoeletve®e Iesleuee Deens.
DeLeJe&Jesoe®³ee MeewvekeÀ Je efHeHHeueeo ³ee oesve MeeKee Deensle. ³eeceO³es peeogìes Cee, leb$eceb$e, DebOeÞe×
Je´el³emleesce F. efJeDee{Ules. ³ee JesoeceO³es Dee³e& -Devee³e& ³ee®³ee efJe®eeje b®ee mecevJe³e mHe<ì mJeªHeele efomelees ns cenlJee®es
Deens.

2) ye´ecnCeûebLe ë - ye´cne cnCepes ³e%ekeÀcee&leerue SKeeoîee cegÎîeeJej kesÀuesues efJeJes®eve cnCepes ye´ecnCe
nes³e. ye´ec nCeeb®es JeCe&ve ³e%eMeem$eûebLe Demesner keÀjlee ³esF&ue ye´ecneCe ûebLe peemle ÒeceeCeele ieÐeMewueer
Demetve, Oece& Je ³e%ee®³ee meboYee&le ceeefnle Deens. ye´ecnCe ûebLeeleerue efJe®eejmejCeer ieg{Jeeoer,
ÒeeflekeÀelcekeÀ Je ª#e Deens. ³ee ûebLee®ee ce gK³e efJemHe<ìerkeÀjCe keÀjCes nes³e. l³ee®es efJeefOe Je DeLe&Jeeo Demes oesve Yeeie Deensle . efJeefOe efJeYeeieele ³e%ee®es
efJeOeer keÀmes keÀjeJesle lej DeLe&Jeeo efJeYeeieele ³e%ekeÀce&, ceb$e ³eele erue nslet, DeLe& ³eeb®es efJeJes®eve kesÀues
Deens. Òel³eskeÀ JesoeHeemetve efvejefvejeUs ye´ecnCes le³eej Peeuesues Deensle.

$eÝiJesoe®eer Sslejs³e Je keÀewDeeqivenes$e, jepemet³ e ³e%ee®es JeCe&ve Deens. keÀewF. ceeefnleer Deens. meeceJesoe®eer Heb®eefJeMe (leeb[îe) Je ye´ecnCeele Je´el³emleesce efJeOeer®es JeCe&ve D eens. ³epegJexoe®eer lewefÊejer³e Je MeleHeLe ner oesve ye´ecnCes Deensle.
lewefÊejer³e ye´ecnCe ne ke=ÀJesokeÀeueer ve ³e%emebmLesle vejcesOee³e DebleYee& Je nesle Demes. meJe & ye´ecnCeele MeleHeLe ye´ecnCe ns ÒecegKe munotes.in

Page 8

8 ye´ecnCe Deens. MegkeÌue ³epegJexoe®ee ye´ecnCeûebLe Deens. MebYej DeO³ee³e Deensle. DeLeJe&Jesoe®es ieesHeLe
ye´ecnCe Deens ³ee ceO³es yeje®emee Yeeie Sslejs³e Je MeleHeLe ye´ecnCeeletve Iesleuee Deens. SketÀCe m eele ye´ecnCes
Deensle les cnCepes Slejs³e, keÀewûebLeeletve lelkeÀeueerve yewefokeÀOece&, meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ peerJevee®eer ceeefnleer efceUles.

3) DeejC³ekesÀ ë - ye´ecnCe ûebLee®eer HegjJeCeer cnCepes DeejC³ekesÀ nes³e. DeejC³ekesÀ cnCepes DejC³eele
Demeleevee $eÝlelJe%eeve ³ee®es efJeJes®eve keÀjCe s. GHeefveJeeìles.

4) GHeefveye´ecn%eevee®eer pesJe{er ®e®ee& Peeueer , lesJe{îee Yeeieeuee GHeefveDeejC³ekesÀ Je GHeefveefveGHe efve meo cnCepes `peJeU yemeCes' ³ee OeeletHeemetve efveIeeuee Demetve l³ee®ee cetU DeLe& ieg{%eevee®eer
ceeefnleer IesC³eemeeþer íe$eeves iegªpeJeU yemeCes ne Deens. GHeefveDeensle. ce gK³e GHeef veJe Hejceelcee ³ee oesve efJeGHeefveDeelce%eeveemeeþer leHe, me bv³eeme, ³eesie F. ceeie& meebieerleues Deens. JesJej®³ee celes 235 GHeefveDeensle. cegeqkeÌlekeÀesHeefveceeC[tke̳e, lewefÊejer³e, Sslejs³e, íevoesi³e, ye=noejC³ekeÀ ner oMeesHeefvekeÀew
5) Jesoebies - Jesoe®eer HegjkeÀ Meem$es cnCepes Jesoebies nes³e. Jeso HejbHejeleerue efme×eble meg$eªHeeves SkeÀ$e
ûebefLele keÀjC³eele Deeues ³ee Jee[:ce³eeme meg$eJee *dce³e Demes cnCeleele. ÞeJeCe HejbHejsves Deeuesues %eeve
mcejCeele jenC³eemeeþer ns Jee*ce³e Demeu³eeves l³eeme mce=leer Demes cnCe leele. ns ûebLe Jesoeb®³ee Deble Ye&tle
Demeu³eeves l³eebvee Jesoebies cnCeleele. SketÀCe 6 Jesoebies Deensle. 1) efMe#ee ³ee JesoebieeceO³es mHeä G®®eej
DeeefCe mebefnlee - Heeþ keÀmee I³eeJee ³ee®eer ceeefnleer Deens. efMe#es®³ee ûebLeevee ÒeeefleMeeK³es Demes
cnCeleele. 2) keÀuHe³ee®es leerve Yeeie Deens. Þeewlemeg$e - ³e%e Je Fäer mebyebOeer®es efve³ece meebieerleues
Deens. ie=nmeg$e -³eeceO³es FnueeskeÀ Je HejueeskeÀ ³ee mebyebOeer®eer keÀle&J³e meebieerleueer Deens. Oece&meg$e -
³eeceO³es mee ceeefpekeÀ peerJeveemeboYee&leerue efve³ece Deens. MegukeÀ meg$e -³eeceO³es ³e%ekegbÀ[e® ³ee j®evesmeboYee&le
ceeefnleer efouesueer Deens. keÀuHemeg$eeceO³es Oece&, meceepe, jepeefveleer meboYee&le ceeefnleer meebieerleuesueer Deens.
3) J³eekeÀjCe - ³eeceO³e s J³eekeÀjCe efJeDeäeO³ee³eeruee Jesoebie J³eekeÀjCe ceeveleele. 4 ) efveªkeÌle - Jesoeleerue keÀefþCe Yeemeebefieleuesuee Deens. efveªkeÌle ne ûebLe ³eemkeÀe®ee³ee¥ veer efueefnue e. 5) íbo - JewefokeÀ ceb$e efJeefMeä
íboele®e cnbìuee Heeefnpes Demee ob[keÀ neslee . l³eecegUs ³ee Meem$ee ®ee efJekeÀeme Pee uee. efHebieuee®eer
ívomeg$es ner Jesoebies ceeveueer peeleele. 6) p³eesefle

Page 9

9 DeLe&Jeso p³eesefleDee³e&YeÆ, ueue, Jeje nefceefnj, ye´cniegHle, YeemkeÀje®ee³e& F l³eeoeRvee p³eesefle
6) GHeJeso - Dee³egJexo, OevegJexo , ieebOeJe&Jeso, efMeuHekeÀuee Je Flej keÀuee ³ee efJeGHeJeso nes³e. DeLe&Meem$e ne ûebLe GHeJesoeble ³eeceO³es meceeJesMe neslees.

7) Oece&Meem$es Je mce=efle Jee*dce³e - Òee®eerve Yeejlee®³ee keÀe³eosefJecnCeleele. efnbot keÀe³eo³ee®eer cegU efyepes keÀuHemeg$eeleerue Oece&meg$e , Je ie=nmet$e ³eeceO³es meeHe[leele.
meJe& Oece&meg$eeble ieewlecee®es Oece&meg$e ns Òee®eerve DemeeJes. yeewOoe³eve Oece&met$e, JeeefMeÿOece&meg$e
ceeveJeOece&meg$e, neefjleOece&meg$es F. Oece&Meem$es Deensle. Oece&Meem$ee ÒeceeCes®e mce=efle®es cenlJe DemeeOeejCe
Deens. JeejmeenkeÌkeÀ, oeveefJeOeeve, m$eerOeve, kegÀìgbyeHe×le, ceenceevee F. meboYee&le ef nbogkeÀe³eoe mce=efleûebLe
Deensle. cevegmce=leer ner Òee®eerve Demetve ³ee%eJeueke̳e, efJeDeensle.

8) cenekeÀeJ³e - jecee³eCe Je ceneYeejle ner oesve cenekeÀeJ³e Deensle. jecee³eCe ns cenekeÀeJ³e JeeefucekeÀ erves
j®eues Demetve les 7 keÀeb[ DeeefCe 24000 M ueeskeÀ Deensle. l³eeuee DeeefokeÀeJ³e cnCeleele.
ceneYeejlee®eer j®evee J³eeme ³eebveer kesÀueer. keÀewjJe -Heeb[Je ³eeb®³eeleerue mebIeceneYeejleeceO³es 1 ueeKe MueeskeÀ Deensle cnCetve l³eeuee Melemeenm$eer mebefnlee cnCeleele.

9) HegjeCe - HegjeCeeb®eer j®evee F. me. 400 ®³ee ojc³eeve Peeueer DemeeJeer . 18 HegjeCes Je 18
GHeHegjeCes Deepe GHeueyOe Deensle. efJecnCetve GHe³egkeÌle Deensle. Òel³eskeÀ Hegj eCee®es Hee ®e Yeeie Hee[ues Deensle. HegjeCeeletve jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ ceeefnleer efceUles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë
1. Jesoeb®eer ceeefnleer Ðee.









ye) yeew× Oecee&®es Oece&ûebLe Je ueewefkeÀkeÀ meeefnl³e :
yeew× Oecee &®es Oece&ûebLe Heeueer, ceeieOeer, mebmke=Àle F. YeeoerHeJebMe, ceneJebMe, ceneJemlet, ueefuele -efJemleej, yeg×®eefjle efceefuevoHevne F. cenÊJee®es ûebLe Deensle.

munotes.in

Page 10

10 ef$eefHeìkeÀ :
yeew× Oece&ûebLeeceO³es cenÊJee®e s meeefnl³e Deens. efJeve³e efHeìkeÀ, megÊeefHeìkeÀ, DeefYeOecceefHeìkeÀ
³ee leerve efHeìkeÀebvee ef$eefHeìkeÀ cnCeleele. ef$eefHeìkeÀe®es SketÀCe leerve Yeeie Deensle. les Heg{erueÒeceeCes.

1) efJeve³eefHeìkeÀ : efYe#et - efYe#etCeer ³eebvee HeeUeJe³ee® ³ee efMemleermebyebOeer®es efve³ece meebefieleues Deens.
ÒeejbYe les 152 Demetve, veblej®³ee keÀeUele 227 efve³ece Peeues. efJeve³eefHeìkeÀe®es leerve Yeeie Deensle.
i) megleefJeYeeie : ³ee®es ceenefJeYebie, efYe#egCeer efJeYebie oesve Yeeie Deensle. cee nefJeYebieceO³es Òee³eefM®eÊe
efJeii) KeCokeÀ : ³ee®es oesve Yeeie Deensle. ceneJeiieceO³es mebIee®eer mLeeHevee, ÒeJesMe, efve³ece ³ee meboYee&le
one ÒekeÀjCe s Deensle. ®eguueJeiieceO³es yeg× peerJeve, mebIee®ee Fefleneme efYe#et®es efve³ece ³ee meboYee&le yeeje
ÒekeÀjCes Deensle.
iii) HeefjJeej : ³eeceO³es Jejerue leerve Yeeiee®eer ceeefnleer ÒeMveesÊej He×leer®eer Deens.

2) meglleefHeìkeÀ : yeew× Oecee&®es lelJe%eeve Demetve Oecee&®eer ©HejsDeensle l³eebvee efvekeÀe³e Demes cnCeleele.

i) oerIeefvekeÀe³e : ieewlecee®³ee 34 ÒeJe®eveeb®ee mebûen Deens. efMeueeKeb[, ceneJeiie, HeeeflekeÀJeiie Demes
leerve GHeefJeYeeie De ensle. ceneHeefjefveyyeevemetÊe ns ÒecetKe Demetve yeg×e®³ee Debeflece peerJevee®eer keÀLee Deens.

ii) ceefpPeceefvekeÀe³e : ³eeceO³es 50 meg$e Deensle. yeew×Oecee&®es efme×eble Je efYe#et®es peerJeveemeboYee&le
ceeefnleer Deens. Oece& keÀuHevee Je mecee peMeem$ee®eer ceeefnleer Deens.

iii) meb³egkeÌleefvekeÀe³e : yeg×e®³ee peerJeveeleerue Ieìvee, osJeer -osJelee, yeew×Oece& efme×eble ³ee meboYee&le
ceeefnleer Deens.

iv) DebieglejefvekeÀe³e : ³eeceO³es 11 efveHeele cnCepes Yeeie Deensle. Òel³esle efveHe ekeÀe®es DeveskeÀ Yeeie
cnCepes GHeefJeYeeie Deensle. yeg×e®³ee ÒeJe®evee®eer iegCeeveg¬eÀceeves ceeb[Ceer kesÀueer Deens.

v) KegodoefvekeÀe³e : HegjJeCeer mJe©Hee®ee mebûenelcekeÀ Yeeie Deens. Oecee&®eer efMekeÀJeCe, yeg×e®es peerJeve,
Oecee&®eer ueeske ÀefÒe³elee ³ee meboYee&le ceeefnleer Deens. KegodokeÀHeeþ, OecceHeo, Goeve, FefleGllekeÀ,
meglveefveHeele, efJeceeveJeLLet, HeleJeLLet, LesjieeLee, LesjerieeLee, peelekeÀ, efveodosme, HeeflemebefJeOeeceiie,
DeHeoeve, yeg×JebMe, ®eefj³eeefHeìkeÀ F. Kegodoef vekeÀe³e®es GHeefJeYeeie Deensle. OecceHeo ne meJee&le ueeskeÀefÒe³e
Je Òeefme× ûebLe Deens.

Goeve : yeew× efveleer®es efJeJes®eve, FefleGllekeÀ : ieewlecee®³ee Je®eveeb®ee mebûen, meglveefveHeleele megboj
mebJeeo megkeÌles Je ye´nesIes Deensle. LesjieeL ee-LesjerieeLee - efYe#et-efYe#eCeer ³eebveer j®euesu³ee keÀefJeleeb®es mebûen
Deensle. peelekeÀ - yeg×e®³ee HetJe&pevcee®³ee keÀLeeb®ee efJeûen Deens.
munotes.in

Page 11

11 peelekeÀeceO³es 549 keÀLee Deensle. peelekeÀ keÀLeebveer Jee*dce³e, efMeuHe keÀuee ³eebvee DeveskeÀ
efJe
3) DeefYeOecceefHeìkeÀ : megÊeefHeìkeÀeleerue efJeefJeYebie, OeelegkeÀuee, HegiieueHeppeef$e, keÀLeeJe mlet, ³ecekeÀ, Heþdþeve ner meele ÒekeÀjCes Deensle. ceesiieefueHeg$e
eflemmeves eflemeN³ee yeew× Heefj
yeew×Oecee&®es ueewefkeÀkeÀ meeOeves :
oerHeJebMe : ³ee®eer j®evee 4 -5 MelekeÀe®³ee ojc³eeve Peeueer. ³eeceO³es efmebnueerefÜHe®ee Fefleneme Deens.
ceneJebMe : ceneveece keÀefJeves 5 J³ee MelekeÀele ³ee®eer j®evee kesÀueer.
ceneJemlet : yeg×e®es peerJeveJe=Êeeble meebefieleuee Deens. efceefÞele mebmke=Àle YeeHebLee®³ee mebyebOeerle Demetvener cene³eeveHebLee®eer ceeefnleer Deens.
ueefueleefJemlej : yeg×e®es ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceeb[ues Deens. yeg×euee efoJ³eMeeqkeÌle®³ee ©Heeves ceeveues.
yeg×®eefjle : DeMJeIeesmeewvojvebo : DeMJeIeesefme×eble ceeb[ues Deensle.
YeJeoeve meeefnl³e : DeMeeskeÀe®³ee GÊejeefOekeÀejerHeemetve les HetM³e efce$e Meb=ieeHe³e¥le®eer jepekeÀer³e ceeefnleer
Deens.
efceefuevo Hevnes : jepee efceefuevo DeeefCe Yevles veeiemesve ³eeb®³eeleerue ÒeMveesÊej mJe©Heele Deens.
Heeueer YeeDeensle. yeg×Ieesef$eefHeìkeÀeJej DeveskeÀ ìerkeÀe ûebLe efueefnues. yeg×oÊeeves efJeve³eefJeveÞe³e, GÊejefJeefveÞe³e,
DeefYeOecceeJel eej, ©Hee©HeefJeYebie, peerveeuebkeÀej F. ûebLe j®evee kesÀueer. keÀeJesjer leerjeJej keÀvnoemeeves
yeesOeer®³ee mebIeejeceele JeemleJ³e nesles. Deeveboves cetueìerkeÀe ûebLe efueefnuee. OecceHeeueeves HejceL³eoerHeefCe,
KegodokeÀefvekeÀe³eeJej efìkeÀe; He jceL³ecebpeg®eguueOecceHeeueeves meppemebKesHe F. j®evee kesÀueer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) Heeueer Yee



munotes.in

Page 12

12 keÀ) pewve Oecee&®es Oece&ûebLe Je ueew efkeÀkeÀ meeefnl³e : ceneJeerje®eer efMekeÀJeCe ceewefKekeÀ He×leerves mebûenerle
kesÀues l³eeme mebûeneme HetJe& cnCeleele. l³ee®eer 14 mebK³ee Deens. pewve Jee*dce³ee®es mene Yeeie Demetve les
12 Debies, 12 GHeebies, 10 ÒeefkeÀCe&, 6 ísomeg$e, cegUmeg$e, Dev³e mebefkeÀCe& Jee*dce³e nes³e. pewve Deeiece
ceO³es 12 Debies cenÊJee®eer Deens. ³eeceO³es efYe#et®es efve³ece, peerJeve He×le ceneJeerje®es peerJeve Je keÀe³e&,
efMekeÀJeCe ³ee®eer ceeefnleer Deens. Dee®ee jbiemeg$eceO³es Oece&ieg©®³ee Dee®eejefJemeg$eeceO³es efme×eble Je lelJe meefJemlej ceeb[ueer Deens. 12 GHeebieceO³es HeewjeefCekeÀ Ieìvee, Yetieesue,
KeieesueMeem$e efJeMJe ³ee meboYee&le ®e®ee& kesÀueer Deens. 10 ÒeefkeÀCee¥ ceO³es DeveskeÀ efJeOe efme×eblee®eer ceeefn leer
Deens. 6 ísomeg$eeceO³es Oece&ieg©b®³ee Dee®eej, efve³ece ³eeb®eer ceeefnleer Deens. cegUmeg$eeceO³es Oecee&®eer lelJes
JesieUîee He×leerves ceeb [ueer Deensle. mebefkeÀCe& Jee*dce³eeceO³es keÀLee, keÀeJ³e, ³eeb®ee meceeJesMe nesles.
(nefjYeê®es meceje efol³ekeÀLee, OegleeK³eeve ûebLe Deensle. GIeeslevemegjerves kegÀJeueceeuee ner Oece& keÀLee
efueefnueer. censMJejmetjer®es efpeveHeb®eceerkeÀlee, Meeruee®ee³ee&ves ceneHeg©efueefnuee Deens.)

[) Oece&efvejHes#e efkebÀJe e ueewefkeÀkeÀ meeOeves - Oece&ûebLe eefMeJee³e peer Flej meeefnl³e Deensle leer
Oece&efvejHes#e meeOeves nes³e. ner meeOeves mebmke=Àle, Òeeke=Àle, DeHe Ye´bMe, êe efJe[ keÀVe[ F. YeeefMeJee³e Òeeke=Àle YeeYeekeÀeobyejer, veeìkeÀ, Meem$eer³e meeOeves cenlJee®eer Deensle.

1) ®eefj$e ûebLe - Òee®eerve YeejleeceOeerue ®eefj$eûebLe ns cenlJee®es meeOeve Deens. DeéeIeesne meJee&le Òee®eerve ®eefj$eûebLe Deens. yeeCeYeì e®³ee nJeekedÀHeleerves keÀveespe®³ee ³eMeesOece&ve®³e e peerJeveeJej ieew[Jen es ³ee ®eefjle ûebLee®es uesKeve kesÀues.
efyeueneCeeves ®eeuegke̳e jepee efJe¬eÀceeefol³ee®³ee peerJeveeJej efJe¬eÀcee bkeÀosJe®eefj$e , pe³eefmebneves –
kegÀceejHeeue®eefj$e , YeespeÒeyebOe F. cenlJee®es ®eefj$e ûebLe Deensle. l³eece Oetve SsefleneefmekeÀ ceeefnleer efceUles.

2) keÀeJ³e - mebmke=Àle keÀeJ³ee®ee Go³e F. me. HetJe& ogmeN³ee MelekeÀele Peeuee DemeeJee. mebmke=Àle
keÀeJ³ee®es yeerpe JewefokeÀ Jee*ce³eele Dee{Ules. Deepe meJee&le pegves Demes GHe ueyOe keÀeJ³e cnCepes
DeMJeIeeskeÀeefueoeme®es kegÀceej mebYeJe, cesOeogle, jIegJebMe, YeejefJe®es - efkeÀjeleepeg&veer³e F. ÒecegKe keÀeJ³e Deensle.
³ee efMeJee³e keÀener ueewefkeÀkeÀi eerles Deensle. l³eeceO³es veueeso³e, Me=bieejefleuekeÀ, F. meceeJesMe neslees.
Òee®eerve keÀe Ueleerue keÀefJelee mebûeneceO³es keÀJeervê - meceg®³e³e, meogeqkeÌlekeÀjCeece=le, megYeeefcegkeÌleeJeueer F. keÀeJ³e mebûene®ee meceeJesMe neslees. ³ee keÀe J³eeceOetve lelkeÀeueerve mebmke=Àleer®es mJeªHe
HeneJe³eeme efceUles.

3) veeìkeÀ - Yeejleer³e veeìîee®es GiecemLeeve $eÝiJesoele Deens. JesokeÀeueerve cegkeÀeefYeve³e Je
keÀjceCetkeÀerkeÀjlee meebefieleuesu³ee oblekeÀLee ³eeb®³ee meb³eesieecegUs veeìkeÀe ®ee Go³e Peeuee Demes cnCelee
³esF&ue. Yeejleer³e veeìîee®eer pevceYetceer Mewjmesve®eer jepeOeeveer ceLetje nes³e. DeMJeIeesÒee®eerve veeìkeÀkeÀej Demetve l³ee®es meejerHegÊe - ÒekeÀjCe n s veeìîe Jee*ce³eeleerue Heefnues veeìkeÀ ceeveues
peeles. Yeemeeves 13 veeìkesÀ efueefnueer. keÀeefueoemeves MeekegbÀleuee , ceeueefJekeÀeefûeefce$e, efJe¬eÀceesJe&Meer³e ner
veeìkesÀ efueefnueer. efJeMeeKeeo Êeeves cegêeje#eme ns ®ebêiegHlee®³ee peerJeveeJej veeìkeÀ efueefnues Deens. munotes.in

Page 13

13 nYeJeYetefle®es ceeueleerceeOeJe, ceneJeerj ®eefj$e, GÊejjece®eefj$e F. veeìkesÀ Deensle. veeìkeÀeceOetve
lelkeÀeueerve jepekeÀer³e, meecee efpekeÀ, Oeeefce&keÀ peerJevee®ee r ceeefnleer ÒeeHle nesleer.

4) keÀLee - keÀeobyejer - keÀLee Jee*ce³ee®eer megªJeele JesoeceOeerue HegªjJee -GJe&Meer®³ee keÀLeeHeemetve
Peeueer. oblekeÀLee, DeeK³e eef³ekeÀe, ieesäer, HeefjkeÀLee F. keÀLee®es ÒekeÀej Deensle. DeefleÒee®eerve
keÀLeemebûen cnCepes yeew×Oeceea³eeb®es DeJeoeve ne nes³e . Heb®eleb$e, peelekeÀkeÀLee, ye=nokeÀLeemebûen ³ee
oblekeÀLee Deensle. DeebOe´ÒeosMee®ee ÒeOeeve iegCee{îeeves ye=nkeÀLee HewMee ®eer YeemeesceosJee®es keÀLeemeefjlemeeiej , #ecesvêe ®es ye=nlekeÀLeecebpejer ob[er®es oMekegÀceej®eefj$e megyevOegves
JeemeJeoe llee keÀLee efueefnueer. MegkeÀmeHleleer ³ee keÀLes®es HeÀejMeer YeeDeens. Þeernmeeefnl³eeletve ueeskeÀpeerJeve, ueeskeÀmecepetleer, jepee - meeceev³e ceeCemee®es peerJeve ³ee®eer ceeefnleer efceUles.
keÀeobyejer ne ÒekeÀej yeeCeYeÆeves ueeskeÀefÒe³e kesÀuee.

5) Meem$eer³e Jee*dce³e - Meem$eer³e Jee*ce³ee®eer megªJ eele JewefokeÀkeÀeUele Peeuesueer efomeles. Meem$eer³e
Jee*ce³ee®³ee DeveskeÀMeeKee Deensle 1) J³eekeÀjCe - Yeejleer³eeb®es DeeÐeMeem$e cnCepes J³eekeÀjCe nes³e.
l³ee®³ee DeY³eemee®eer megªJeele MeekeÀu³ee®³ee $eÝiJesoe®³ee Heoeves Peeue er. efveªkeÌle ne ³ee efJeHeefnuee ûebLe Deens. HeeefCeveer®e s DeäeO³ee®eer (MeyoevegMeemeve), keÀel³ee³evee®es Jeeefle&keÀ,
Hebleepeueer®es ceneYee <³e Yele&gnjer®es Jeeke̳eHeoer³e F. cene lJee®es ûebLe Deensle. Heblebpeefue ®es ceneYee<³e ns
meJee&le pegves Yee <³e nes³e. 2) keÀesûebLeeHeemetve Peeueer. OeelegHeeþ Je ieCeHeeþ ner keÀesMee®eer HetJe&le³eejer Demes cnCeeJes ueeieues. Òee®eerve
keÀeUeleerue DeeÐekeÀesmeJee¥le Òee®eerve efìkeÀe efueefnueer les cnCepes #eerj mJeeceeR®eer GoIeeìve nes³e. meJee&veboeves ìerkeÀemeJe&m Je ³ee
veeJeeves ner efìkeÀe F. cenlJee®es ûebLe Deens. 3) Oece&Meem$e - Òee®eerve Yeejlee®³ee keÀe³eosefJemeeefnl³eeuee Oece&Meem$e ns veeJe Deens. keÀuHemeg$eeleerue Oece&meg$es Je ie=nmeg$es ³eeceO³es keÀe³eÐee®ee Giece
Peeueer. ieewlecee®es Oece&meg$e, JeeefMeÿ ®es Oece&meg$e, yewOee³eve ®es Oece&meg$e , JewDeensle. 4) mce=efle - Oece&Meem$eeJejerue meJee&le ueeskeÀefÒe³e ûebLe cnCepes cevegmce=efle nes³e. ³ee %eJeueke̳e
mce=efle, veejomce=efle ye=nm Heeflemceefle F. ûebLe cenlJee®es Deensle. efnbog keÀe³eoe mce=efleJej DeeOeejuesuee
Deens. 5) íboMeem$e efHebieuee®ee íbo - meg$e ne íboMee<³eeJejerue Heefnuee ûebLe nes³e. Yejle, pe³eosJe,
Jejenefceef nj, GlHeueeves ner íboMeem$ee®e uesKeve kesÀues. 6) veeìîeMeem$e - Yejlecegveer®es veeìîeMeem$e
ne ³eeJejerue Heefnuee ûebLe nes³e l³eeuee veeìîeJeso efkebÀJee Hee®eJeeJeso Demesner cnCeleele. Oevebpe³e®ee
oMe©HekeÀ efJeéeveeLe®ee meeefnl³eoHe&ve ns veeìîe Meem$ee®es ÒecegKe Deensle. OeefvekeÀeves DeJeueeskeÀ
veeJee®eer efìkeÀe efueefnueer. veeìîeMeem$eeyeÎue®eer ceeefnleer Dee ns. 7) meeefnl³eMeem$e -
meeefnl³eMeem$eeJejerue meJee&le Òee®eerve ûebLe cnCepes DeeqiveHegjeCe nes³e. Yeecen Je ob[er ³eebveer
meeefnl³eMeem$eeJej mJeleb$eHeCes ûebLeefveefce&leer kesÀueer. Yeecene®es keÀeJ³eeuebkeÀej , ob[er®es keÀeJ³eeoMe& ,
GodYeìe®es DeuebkeÀejmeejmebûen , Jeeceve®es keÀeJ³eeuebkeÀejmeg$e ©êì ®es keÀeJ³eeuebkeÀej, jepeMesKej®es
keÀeJ³eceerceebm ee F. cenÊJee®es ûebLe Deensle. 8) jep³eMeeðe - jep³eMeeðeele DeLe&Meeðe, ob[efvele er, munotes.in

Page 14

14 jepeefveleer, efveleerMeeðe Demesner cnCeleele. keÀe³eoe , DeLe&Meeðe Je meceepeMeeðe F. ceenerleer ³ee
MeeðeeceO³es ³es les. ceneYeejlee®³ee MeebefleHe Je& Oece&met$e, Oece&Meeñe ³eeceO³es ³ee®eer ceeefnleer efceUles.
jep³eMeeñeeceOeerue keÀewefìu³ee ®es DeLe&Meeñe ne cenÊJee®ee ûebLe Deens. keÀecevokeÀ®es efveefleme ej
meesceséeje®es `DeefYeueeefp³eeseflep³eesefleceneYeejleeleerue keÀener YeeieeceO³es, ceeveJeOece&Meeñe ³eeceO³es ceeefnleer Dee{Ules. 10) keÀeceMeeñe –
megmebmke=Àle Je jefmekeÀ veeieefjkeÀ, jepekeÀv³ee, G®®eHeoJeer®³ee cegueer Je ieefCekeÀe ³eeb®³eemeeþer keÀeceMeeñe
Deens Demee GuuesKe meeHe[lees keÀeceMeeñe ûebLeeceO³es ñeerHeg©ueeskeÀpeerJevee®eer ceeefnleer efceUles. ceuueveeLe -Jeelm³ee³evee®es `keÀecemeg$e' ne meJee&le Òee®eerve ûebLe nes³e.
³eMeesOej FbêHeeo®es pe³ecebieue keÀeskeÀe®es jefleMeeñe keÀu³eeCeceuue®es Devebiejbie ns cenÊJee®es ûebLe
Deensle. pe³ecebieuee ne ûebLe keÀecemeg$eeJejerue ìerkeÀe nes³e 11) JewÐe keÀ Meeñe - ³ee®ee ÒeejbYe
DeLe&Jesoeleerue keÀewefMeke Àmeg$e ceO³es Peeuee. DeLeJe&Jeso Je MeleHeLeye´ecnCe ³eeceO³es Deejesi³eMeeñe,
MejerjMeeñe ³ee meboYee&le ceenerleer Deens ÒeLece ÞesCeer®ee Deef$e³e ³eeuee ceeveues peeles. Yeejleer³e
JewOekeÀMeeñeelee®es leerve le%e cnCepes ®ejkeÀ, megÞetle JeeiYeì F. n es³e l³eebveer efueefnuesu³ee ûebLeevee mebefnlee
cnCeleele. ®ejkeÀmebefnlee, megÞeglemebefnlee, DeäebieËo³emebefnlee (JeeiYeì®eer) F. cenlJee®es ûebLe Deensle.
12) KeieesueMeeñe – Yeejleer³e KeieesueMeeñee®³ee efJekeÀeme cegK³elJeskeÀªve GÊejJesokeÀeUele Peeuee
`efmeOoebvle' Je keÀejCe ³ee meboYee&le ûebLe efueefnues. ye´eïeCeûebLeeceOetve efJeMJej®evesmebyebOeer®eer ceeefuekeÀe
l³eeceO³es Giece Peeuesueer Deens. Dee³e&YeÆeb®ee `Dee³e&Yeìer³ee (Dee³e& efmeOoeble)' Jejenefceefnj®ee
Heb®eefme×ebeflekeÀ, ye´ïeiegHleeves ye´ïe-mHegÀì efmeOoeb le', YeemkeÀje®ee³ee&ves efmeOoebvleefMejesceCeer ne ûebLe
efueefnuee. 13) ieefCeleMeeñe - Dee³e&YeÆ ye´cniegHle YeemkeÀj ns ÒeefmeOo KeieesueMeeñe%e DeeefCe
ieefCeleerner nesles. DebkeÀkeÀefCele yeerpeieefCele, Yetefceleer ³ee®ee DeY³eeme ûebLeeceO³es Deens. ye´ïeiegHlee®ee
ye´cnmHegÀìefmeOoebvle YeemkeÀje®ee efmeOoebvle efMejesceCeer ns ûebLe Deensle . ye´ïeiegHlee®³ee ûebLeele
kegÀÆkeÀ ns DeO³ee³eeve yeerpeieefCelee®ee efJeDebkeÀieefCelee®eer ®e®ee& kesÀueer Deens. oMeceeve HeOoleer®ee HegjmkeÀej ÒeLece Yeejleer³eebveer kesÀuee.
Megv³ee®ee MeesOe Yeejleer³eebveer ueeJeuee. ef$ekeÀesCeefce leer®ee GHe³eesie KeieesueMeeñeemeeþer keÀ suee.
MegukeÀmeg$eeceO³es Yetef celeerMeeñee®ee Giece mLeeve Deens. 14) jmee³eveMeeñe – ³ee efJeûebLe cnCepes veeieepe&tve®ee `efmeOoveeieepe&tve' nes³e. l³eeceO³es HeeN³eemebyebOeer®es efJe®eej ceeb[ues Deensle.

6) mebiecemeeefnl³e – oef#eCe Yeejlee®³ee Feflenemee® ³ee DeY³eemeele GHe³egkeÌle þjCeejs leeefceUer
Yeel³eeceOetve p³eemeeefnl³ee®eer efveceealeer Peeueer l³eeme mebiece meeefnl³e Demes cnCeleele . Heefnueer Heefj/mebiece ceogjeF& /ceogje ³esLes Yejles. 549 uesKekeÀebveer uesKeve kesÀues. Deepe SkeÀner ûebLe GHeueyOe
veener. ogmejs mebiece keÀHeeìHegjce / DeueF&JeF& ³esLes Yejues l³eeceO³es 4499 uesKekeÀeb®³ee ûebLee®es Heefj#eCe
kesÀues. leeef ceUer Yee GÊejer ceogjeF& ³esLes Yejues Demetve, HelLetHHeelet, SleglLees keÀF& HeefovesvekeÀeruekeÀve keÌkeÀt ns cenÊJee®es ûebLe
Deensle.
munotes.in

Page 15

15 DeeHeueer Òeieleer leHeem ee ë
1. ueewefkeÀkeÀ Jee* ce³eeleerue Meeñeer³e meeefnl³e meebiee.








1.4 HejkeÀer³e FefleJe=Êes / ÒeJeemeJe=Êeeble / meeefnl³e

Òee®eerve Yeejleer³e FeflenemeemebyebOeer %eeve osC³ee®³ee ¢<ìerves HejefkeÀ³e efueKeeCener DeefleMe³e
cenÊJee®es Deen s. efvejefvejeUîee keÀeueKeb[eceO³es DeveskeÀ HejkeÀer³e ÒeJeeMeebveer JesieJesieUîee keÀejCeemeeþer
Yesìer efou³ee. l³eebveer Yesìer®es Je=Êeeble efuentve þsJeues. l³eeletve DeeHeCeeuee lelkeÀeueerve jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ He efjefmLeleer®eer ceeefnleer efceUles.

i) ûeerkeÀ ÒeJeeme Je=Êeeble : ûeerkeÀ ÒeJeemeebveer Je uesKekeÀebveer YeejleemebyebOeer uesKeve kesÀues Deens.
efnjes[eìmed®³ee ` efnmìesefjkeÀe ' ûebLeele YeejleefJe³eeb®³eeleerue mebyebOee®eer ceeefnleer efoueer Deens. mece´eì [sefj³eme®ee mewefvekeÀ mkeÀeFuewkeÌmeves DeeHeu³ee Je=Êeeble
efmebOet mebmke=Àleer®eer ceeefnleer efoueer Deens. efnuesefìDeme efceuesìmeves `Yetieesue' ³ee ûebLeeceO³es
mkeÀeFuewke Ìme®³ee Je=Êeeblee®³ee DeeOeejs efmebOet mebmke=Àleer®eer ceeefnleer efoueer Deens. DeueskeÌPeeb[j yejesyej
Yeejleele Deeuesu³ee efveDeeke&Àme, Deesveesefme¬eÀìmed, Ssefj ³eve F. FeflenemekeÀejebveer leelkeÀeueerve jepekeÀer³e,
DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, p eerJeveeefJeceew³e& ³eeb®eer ceeefnleer Deens. ce@iesmLesveerme ®es cegU uesKeve GHeueyOe veener. Hejbleg Sefj³eve Je mì^@yees®³ee
uesKeveele GuuesKe Deens. Deesveesefme¬eÀì meves `efmebkeÀoj®es peerJeve' ûebLe efueefnuee Deens. Sefjmìesy³eguemeves
`³eg×e®ee Fefleneme' ne ûebLe efueefnuee Deens. Sefj³eve®³ee ûebLeeceO³es DeueskeÌPeeb[j®eer mJeejer, mecekeÀeueerve
jepes DeeefCe lelkeÀeueerve HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer Deens. ûeerkeÀ mesveeHeleer mesu³etkeÀme efvekeÀìj®ee jepeogle
ce@iesmLesefveme ne F. me. HetJe& 304 les F.me. HetJe& 211 ³ee keÀeUele ®ebêiegHle ceew³ee&®³ee ojyeejer neslee.
l³eeves ` Fbef[³eve ' veeJee®es ÒeJeemeJe=Êeeble efueefnues. l³eeceO³es ceew³e& ÒeMeemev e, mewv³e, ³eg×He×leer, veiej
ÒeMeemeve, jepeOeeveer, meceepej®evee F. ceeefnleer Deens. cesie@mLesefveme ®ebêiegHle ceew ³ee&®³ee, [e³eceskeÀ me
efyebogmeej®³ee, lej veblej®³ee keÀeUele [e³eveesefMe³eme Yeejleele Deeuee. l³eebveer YeejleeefJekesÀues.

F.me. 80 ®³ee ojc³eeve SkeÀe ûeerkeÀ KeueeMeeves ` HesefjHueme Dee@HeÀ oer ³egjsefLe´³eve meer ' ûebLe
efueefnuee. l³eeves meele Jeenve jepeeefJeJ³eeHeejer keWÀê, yeepe ejHesþe, efJeefvece³e nesCeeN³ee Jemlet F. ceeefnleer Deens. ìe@uesc eer ves `Yetieesue' ³ee
ûebLeeceO³es Yeejlee®ee Yetieesue efueefnuee Demetve l³eeceO³es DeveskeÀ vekeÀeMes keÀe{uesues Deensle. efHueveerves
ve]®ejue efnmì^er ( Òeeke=ÀeflekeÀ Fefleneme ) ne ûebLe efueefnuee Deens. l³eeceO³es lelkeÀeueerve JevemHeleer, ÒeeCeer,
Keefvepes ³eeb®eer ceeefnleer Deens.
munotes.in

Page 16

16 ii) ®eerveer Je efleyesì ÒeJeemeer : Yeejleeleerue yeew× leerLe& #es$eebvee Yesìer, cegU ûebLee®ee DeY³eeme keÀjCes
Je ef®eveerYeeÒeJeemeer cnCepes HeÀeefn³eeve - ne ®eerveer ÒeJeemeer F.me. 399 ceO³es ogmeje efJe¬eÀceeefol³e®³ee keÀeUele
Deeuee. lees 15 JejepekeÀer³e ceeefnleer efoueer Deens. megbie -³egve ne ®eerveer ÒeJeemeer yeew× Oecee&®ee MeesOe IesC³eemeeþer Deeuee.
l³eeves 3 JeÒeJeemeer F.me. 629 -30 ®³ee ojc³eeve Yeejleele Deeuee. nefme³egkeÀer (HeeefM®el³e peiee®³ee veeWoer) veeJee®ee ûebLe efueefnuee. l³eeves ®eeuegke̳e jepee ogmeje Heguek esÀMeer,
HeuueJe jepee cenWêJece&ve ³eeb®³ee ojyeejeuee Yesìer efou³ee. l³ee®³ee ÒeJeeme JeCe&veeceO³es, JeOe&ve, ®eeCegke̳es,
HeuueJe IejeC³ee®eer ceeefnleer Deens. meceepe, Meemeve J³eJemLee, jepeefveleer, Oece&, DeLe&J³eJemLee F.
ceeefnleer efceUles. F eflmebie ne ®eerveer ÒeJeemeer F.me. 673 ceO³es Yeejleele Deeuee. l³eeves DeeefCe ³egDeeve
®Jeebie ³eeves Yeejleeleerue veeueboe, le#eefMeuee, efJe¬eÀceefMeuee efJeÐeeHeerþebvee Yesìer efou³ee. l³ee®³ee
ÒeJeemeJeCe&veeceO³es jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, efM e#eCe-He×le; Hejer#ee He×le ³ee®eer ceeefnleer efceUles. ntueer -
l³eeves ³egDeeve ®Jeebie®³ee ÒeJeemeJeCe&vee®³ee DeeOeejs ûebLe efueefnuee. megcee®eer ³eve ³eeme ®eerveer Feflenemee®³ee
efHelee cnCeleele. l³eeves Òee®eerve Yeejleer³e FeflenemeeJej uesKeve kesÀues Deens.

ueecee leejeveeLe ³ee efleyesìer FeflenemekeÀejeves `kebÀi³etj DeeefCe lebi³etj ' ns ûebLe efueefnues.
l³eeceO³es ceew³eex Êej Yeejleer³e Feflenemee®eer ceeefnleer efceUles. MekeÀ, HeeefLe&³eve, kegÀMeeCe ³eeb®eer ceeefnleer
Deens.

iii) Dejyeer ÒeJeemeJe=Êeeble : J³eeHeeN³ee®³ee efveefceÊeeves DeveskeÀ Dejye J³eeHeejer Yeejleele ³esle Demele.
l³eeHewkeÀer Deueyes©Ceer, Deuetcemegoer, meguesceeve F. veer ÒeJeemeJeCe&ve efuentve þsJeueer Deensle. cenbceo iePeveer
yejesyej Deueyes©Ceer Yeejl eele Deeuee l³eeves `lenkeÀerkeÀ -S-efnbo' (leejerKe -F-efnbo) ne ûebLe efueefnuee.
³ee ûebLeeceOe³es Yeejleer³e ieefCele, YeeweflekeÀ, Keieesue, Oece&, meceepe peerJeve efMe#eCe F. ceeefnleer Deens.
DeueefJeueengme, meguesceeve, nmeve efvepeeceer, HeÀefjMle e, efvepeecegÎerve F. Dejye uesKekeÀeves FefleJe=Êeeble
efueefnuesues Deens.

Òee®eerve Yeejleer³e meceepeeleerue jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, peerJevee®eer Je
mebmLee®eer ceeefnleer Jejerue meeOeveeb®³ee DeeOeejs efceUles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) HejkeÀer³e FefleJe=Êeeble / He´JeemeJeCe&veeb®ee Dee{eJee I³ee.





munotes.in

Page 17

17 1.5 meeOeveeb®es cenÊJe

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme mecepeeJetve IesC³eemeeþer efueefKele Je DeefueKele meeOeveeJej
DeJeuebyetve jeneJes ueeiel es. l³ee DeeOeejs DeeHeCeeuee Òee®eerve keÀeUe®eer ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes efceUles cnCetve
l³ee meeOevee®es cenÊJe Deens.

1) Òee®eerve keÀeUeleerue IejeC³ee®ee ¬eÀce, l³eeb®ee keÀeueKeb[, JebMeeJeU, IejeC³eeleerue jepee, l³eeb®eer
OeesjCes F. ceeefn leer DeeHeCeeme efceUles.
2) Òee®eerve keÀeUeleerue jepekeÀer³e HeefjefmLeleer, ³eg×, l³ee®eer keÀejCes, l³ee®es HeefjCeece F. ceeefnleer ÒeeHle
nesles.
3) Òee®eerve keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ, HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer efce Ules.
4) ®eueveJ³eJemLee, Jepeve, ceeHes, jmles, oUCeJeUCe, yebojs, Dee³eele -efve³ee&le F.
5) meeefnl³e, efMe#eCe, keÀuee, mLeeHel³ekeÀuee, efJe%eeve Je leb$e%eeve F.
6) Yee7) HejkeÀer³e Dee¬eÀceCe - l³eeb®es YeejleeMeer mebyebOe ³ee®eer ceeefnleer efceUles.

Jejerue HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer DeeHeCeeuee meeOevee®³ee DeeOeejs ÒeeHle nesles. pej meeOeves
vemeleerue lej DeeHeCeeuee mel³e Je ³eesi³e Fefleneme ceeb[lee Deeuee vemelee. Òee®eerve Yee jlee®ee DeY³eeme
keÀjleevee DeeHeu³ee ceveele melele MebkeÀe efvecee&Ce Peeu³ee Demel³ee. l³eecegUs Demes Ie[ues DemeeJes.
keÀoe®eerle Demes Ie[ues DemeeJes DeMeer ceeb[Ceer DeeHeCeeuee vesnceer®e keÀjeJeer ueeieueer Demeleer keÀejCe
mebMeesOeve keÀjleevee meyeU HegjeJ³ee®eer iejpe Demeles. lees HegjeJee efceUeuee veener lej YeeefkeÀle kesÀu³ee
meejKee Fefleneme Peeuee Demelee. ³eeJe©ve Feflenemee®ee DeY³eeme, mebMeesOeve keÀjleevee meeOeves
cenÊJee®eer Deensle ns mHe<ì nesles.

1.6 meejebMe

Òee®eerve Ye ejleer³e Feflenemee®³ee DeY³eemeemeeþer oesve ÒeekeÀej®es meeefnl³e cenÊJee®es Deensle.
efueefKele meeOeveeceO³es Yeejleer³e YeeueewefkeÀkeÀ meeefnl³e cenÊJee®es Deens. Yee jleer³ee ÒeceeCes HejkeÀer³e meeOeves ner cenÊJee®eer Deensle. efueefKele
meeOevee ÒeceeCes®e DeefueefKele HegjeleÊJeer³e efJeefJeOe ÒekeÀej®es meeOeves Deens.

1.7 ÒeMve

1. Òee®eerve Yeejleer³e Feflenemee®³ee DeY³eemee®eer efueefKele meeOeves meebiee.
2. HegjeleÊJeer³e meeOeveeb®ee Dee{eJee I³ee.
3. Òee®eerve Yeejlee®³ee Fefleneme DeY³eemee®³ee HejkeÀer³e meeOeveeb®eer ceeefnleer meebiee.




munotes.in

Page 18

18 1.8 meboYe&

1. Bhattacharya N.N. - Ancient Rituals and their Social
Contents, (Delhi, Manohar
Publication) 199 6
2. Jha D. N. - Ancient India in Historical Outline
Motilal Banarasidas, Publishers Pvt.
New Delhi.
3. Kulkarni C. M. - Ancient Indian History & Culture
Karnataka Publishing House,
Mumbai - 1956.
4. Majumdar R. C. - Ancient India, Motilal Banarasidas,
Publishers Pvt. Ltd. New Delhi - 1974
5. Mookerjee R. K. - Ancient India, llahabad, Indian Press,
1956
cejeþer meboYe& ûebLe
1. [e@. ceesjJeb®eerkeÀj Deej.Sme. - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
2. Òee. cee[eakeÀj ceove - Òee®eerve Yeejl e, efJeÐee ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
3. Òee. [e@. Deefveue efmebieejs - oef#eCe Yeejlee®ee Fefleneme kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
5. [e@. ÒeYeekeÀj osJe - Òee®eerve Yeejle, efJeÐee ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
6. [e@. meensyejeJe ieeþeU - Òee®eerve Yee jle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
7. [e@. Keeye[s efovekeÀj - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
8. keÀesmebyeer [er.[er. - Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleer Je meY³elee, [e³eceb[
ÒekeÀeµeve, HegCes
efnvoer
1. Pee. [er. Sve. - Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme - efouueer efJeMJeefJeÐeeue³e.
2. LeeHej jesefceuee - Yeejle keÀe Fefleneme, jepekeÀceue ÒekeÀeMeve, efouueer.
3. Mecee& jeceMejCe - Yeejle keÀe Òee®eerve Fefleneme
4. ÞeerJeemleJe ke=À5. keÀesmebyeer oeceesoj Oecee&ve ob - Òee®eerve Yeejle keÀer mebmke=Àleer Deewj meY³elee

munotes.in

Page 19

19 2
eEmeOet mebmke=Àleer

IeìkeÀ j®evee:

2.0 GefÎ<ìîes
2.1 eEmeOet mebmke=Àleer®e ss meeceeefpekeÀ peerJeve
2.2 eEmeOet mebmke=Àleer ®es Deee|LekeÀ peerJeve
2.3 eEmeOet mebmke=Àlee ®es Oeee|cekeÀ peerJeve
2.4 eEmeOet mebmk e=Àleer®eer veiejj®evee
2.5 eEmeOet mebmke=Àleer®ee Nneme
2.6 meejebMe
2.7 ÒeMve
2.8 meboYe&

2.0 GefÎ<ì îes :

 efmebOet mebmke=Àleer®³ee meeceeefpekeÀ peerJevee®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 efmebOet mebmke=Àleer®³ee DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer peeCetve Ies Ces.
 efmebOet mebmke=Àleer®³ee Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 efmebOet mebmke=Àleer®³ee veiejj®eves®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 efmebOet mebmke=Àleer®ee Nneme keÀmee Peeuee ns mecepetve IesCes.

2.1 eEmeOet mebmke=Àleer ®es meeceeefpekeÀ peerJeve (SOCIAL LIFE )

ceesnWpeeso[es, n[HHee Je Dev³e efþkeÀeCe®³ee GlKeveveeletve p³ee Jemlet ÒeeHle Peeuîee l³ee®es
efJeµ}sµeeblelee Je menkeÀe³ee&®es nesles. meeceeefpekeÀ Òeieleer}e ³esLeer} Deee|LekeÀ mLew³e& ÒeecegK³eeves peyeeyeoej nesles.

1) eEmeOet mebmke=Àleer®es }eskeÀ / Jebµe ö Yeejleeleer} efJeefJeOe efþkeÀeCe®³ee GlKeveeveele meeHe[}s}er
ne[s Je ne[eb®es meeHe Us ³eeJeªve ns }eskeÀ ®eeukeÀesef}efLekeÀ keÀeUeleer} DemeeJesle Demee Deboepe Deens.
ceeveJeer Jebµeµeeðee®³ee DeeOeejs Heefj#eCe kesÀ}s Demelee ®eej Jebµee®es }eskeÀ jnele DemeeJesle. les cnCepes 1)
Òeesìes Dee@mì^}e@F&[ 2) cesef[ìjsefve³eve 3) cebiees}e @F&v[ 4) Deef uHevee@F&[ ³ee mebmke=Àleer®ee peefceveer ceeiex
Je pe}ceeiee&ves yeensj®³ee osµeeµeer mebyebOe ³esle Demeuîeeves , efceÞe Jebµee®es }eskeÀ DemeeJesle.
efµeuHeke=ÀleerJeªve µenjs yengYeeef

Page 20

20
2) meceepejpevee / meeceeefpekeÀ Jeie& ö GlKeveveeJeªve eEmeOet mebmke=Àleer®³ee meceepeele efvejefvejeUs
Jeie& DemeeJesle. ns Jeie& Deee|LekeÀ J³eJemLesJeªve efvecee&Ce Pee}s DemeeJesle. ÒeecegK³eeves jep³ekeÀl³ee&®ee Je
J³eeHeeN³eeb®ee Jeie& ÒeYeeJeµee}er DemeeJee. ogmeje Jeie& cnCepes µeslekeÀjer, keÀejeieerj, cepetj ³eeb®ee DemeeJee.
[e@. efJece}®ebê Heeb[s Je [e@. S. [er. HegmeUkeÀj ³eeb®³ee celes  “eEmeOet mebmke=Àleer keÀe}erve meceepeele
®eej Jeie& Demetve efJeÜpeveeb®ee, }{eT, J³eeHeejer Je keÀejeefieje®ee DeeefCe keÀeceieejeb®ee Jeie& nes³e. ”

efJeÜlepeveeb®³ee Jeiee&le ÒeecegK³eeves Hegjesefnle , Jewµ³e, YeefJe<³eJeslee, }{eT Jeiee&ceO³es
efµeHeeF& J³eeHeejer Je keÀejeieerj Jeiee&le efJeefJeOe }eskeÀeb®ee meceeJesµe neslee. keÀeceieej Jeiee&le veeskeÀj,
meHeÀeF & keÀeceeiej, µeslekeÀjer, ceemes HekeÀ[Ceejs F. }eskeÀ nes³e.

3) Deenej /DeVe ö efJemleerCe& Je megHeerkeÀ peefceve DeeefCe cegye}keÀ HeeCeer ³eecegUs }eskeÀJemleer Jee{}er .
veeiejer efJekeÀeme Pee}e . }eskeÀeb®³ee DeVeeceO³es µeekeÀenejer Je ceebmeenejer Deµee oesvner ÒekeÀej®³ee
HeoeLee&®ee meceeJesµe neslee. µeekeÀenejer DeVeeceO³es ient, leebotU, yee}ea, peJe, leerU, JeeìeCee, Kepetj,
ogOe Je ogOee®es HeoeLe&, HeÀUs, YeepeerHee}e F. meceeJesµe neslee. ient Je yee}ea ner ÒecegKe efHekesÀ nesleer.
n[HHee ³esLes leerU Je JeeìeCee meeHe[}e Deens. ceebmeenejeceO³es keÀesyeb[îee, µesȳee, yeokeÀ, me mee,
yew}, [gkeÌkeÀj, keÀemeJe, ceW{s F. ÒeeC³ee®es ceebme Demes.

4) JesµeYetef®e$eeJeªve Jem$eeb®³ee mJeªHeeefJekeÀjerle. SkeÀ OeeslejemeejKes Jem$e keÀcejs Kee}er iegb[eUerle Je ogmejs GHejC³eemeejKes [eJ³ee KeebÐeeJeªve
Je GpeJ³e e keÀeKeKee}tve Iesle Demes. Jem$e ÒeecegK³eeves keÀeHemee®es Je keÀoeef®ele }eskeÀjer®es DemeeJes.
DebieeJej I³eeJe³ee®³ee µee}er®³ee ìeskeÀeJej keÀefµeoekeÀece kesÀ}s} Demes. m$eer³ee Ieeieje Je Dees{Ceer Je
Dees{CeermeejKes Jem$e JeeHejle Demes. GlKeve veele meg³ee meeHe[}suîee Deensle. l³eeJeªve Jem$e
efµeJeC³ee®eer HeOole DemeeJeer ns efJeCekeÀece m$eer³ee keÀjle DemeeJ³eele.

5) kesÀµeYetkesÀµeYetDe}bkeÀej Deensle. eqm$e³ee kesÀmeeb®eer efveiee þsJele Demes. JesieJesieȳee HeOoleerves kesÀµej®evee keÀjle.
l³eemeeþer efHevee, DeekeÀ[s ³eeb®ee GHe³eesie k eÀjle Demes. ìesHeemeejKes meJe& kesÀme [eske̳eeJej yeebOeC³ee®eer
HeOole nesleer.

6) De}bkeÀej ö eEmeOet mebmke=Àleerleer} eqm$e -Heg©meesves, ©Hes, leebyes, ye´e@@Pe ³ee Oeelet®ee Je ceewu³e Jeeve jlveeb®ee GHe³eesie keÀjle Demele. lemes®e µebKe,
eEµeHe}s, nefmleoble, ceCeer F. Heemetve oeefieves yeveJele. eqm$e³ee DeeHeuîee cemlekeÀebJej HebK³eemeejKee
oeefievee Iee}erle. keÀHeeUeYeesJeleer meesv³ee®ee eEkeÀJee ªH³ee®ee HeÆe yeebole. kebÀþnej, efye boer, yeepetyebo,
yeebie[îee, HeQpeCe, keÀcejHeÆs, keÀ[er, ieȳeeleer} nej, Debieþîee keÀCe&YetcesKe}e, Hee³eeleer} vegHetj Je JeeUs F. De}bkeÀejeb®ee meceeJesµe neslee.

munotes.in

Page 21

21 Heg©ceeµe&}®³ee celes ³esLeer} meesv³ee®es oeefieves FlekesÀ megjsKe Je keÀ}ekegÀmej Deme}s}s Deensle keÀer les
megceejs 5000 JeDemeeJesle Demes Jeeìles. ”

7) meeQo³e&ÒemeeOeves ö ³ee keÀeUele eqm$e³ee Je Heg©nefmleoblee®³ee, Oeelet®³ee, ceeleer®³ee Je oie[e®³ee }neve }neve Hesìîee / yejC³eebletve Je efµebHeeb®³ee
[y³eeletve efvejefvejeUs meeQo³e&ÒemeeOeves meeHe[}s}er Deensle. keÀepeU, ®esnN³ ee}e }eJeC³ee®eer Heeb{jer
HeeJe[j, iee}ebvee Je Deesþebvee }eJeC³ee®es }e} jbie DeeefCe efnjJ³ee jbiee®es ceeleer®es ieesUs efceUe}s}s
Deensle. ®evogo[es ³esLes µe=bieejHesìer /Deesÿµe}ekeÀe efceUe}er Demetve , l³eele Deejmee, HeÀCeer Je
meeQo³e&ÒemeeOeves Deensle. meeQo³e&ÒemeeOeve keÀjC³eemeeþer [^seEmeie ìsye} Je l³eeJej ye´e@Pe Oeelet®es Deejmes,
nefmleobleer HeÀC³ee Je meeQo³e&ÒemeeOeve meeefnl³e Demes . n[HHee ³esLeer} µe=bieejHesìerle keÀeve -keÀesjCes, oele
keÀesjCes, ef®eceìe F. Jemlet meeHe[uîee Deensle.

8) ÒeeCeer ( Animals ) ö GlKeveveele meeHe[}suîee ne[eb®³ee meeHeȳeeJeªve l³ee keÀeUeleer}
ÒeeC³eeb®eer ceenerleer efceUles. ceesþîee eEµeiee®es yew}, js[s, ceW{s, yekeÀjs, [gkeÌkeÀj, nÊeer, ieW[s, Gbì, iee³e F.
ÒeeCeer nesles. Iees[e l³eebvee ceeefn le neslee keÀer veener ³eeyeeyele Jeeo Deens. ef®e$eeJeªve Je ceeleer®³ee
ÒeefleceeJeªve l³eebvee iee³e, JeeIe, DemJe}, ceekeÀ[, memee, iee{Je cegbietme, Keej, ceesj, HeesHeì ceeefnle
DemeeJee. efµeke̳eeJeªve ÒeecegK³eeves yew}e®eer Òeeflecee Demetve l³ee®es Oeee|cekeÀ cenÊJe DemeeJes .

9) Iejeleer} efJeefJeOe Jemlet ö GlKeveveeceO³es ceeleer, oie[, efµebHe}s, nefmleoble Je Oeelet ³eeb®eer DeveskeÀ
Yeeb[er Je ie=nHe³eesieer GHekeÀjCes meeHe[}er Deens . ceeleer®eer DeveskeÀ ÒekeÀej ®eer mJe³ebHeekeÀe®eer Je p esJeCee®eer
Yeeb[er, l³eeJej eEµeHeuîeeb®³ee PeekeÀC³ee , eEµeHeuîee®³ee Heȳee , mveeveie=neleer} jebpeCe Deensle. lemes®e
megN³ee, kegÀNne[er , keÀjJele, ®eeketÀ, ceemes ceejC³ee®es ieU / HeÀemes meeHe[}s Deensle.

ie=nmepeeJeìerceO³es efJeefJeOe Keg®³ee &, yes[µeerì, He} bie, keÀHeeìs, ®eì³ee F. Jemleg meeHe[uîee
Deensle. leebyes, ceeleer, nefmleoble ³ee Heemetve yeveJe}s}s efJeefJeOe ÒekeÀej®es efoJes meeHe[leele. }eskeÀebvee
cesCeyeÊeer ceeefnle DemeeJeer.

10) ef¬eÀ[e Je ceveesjbpevee®eer meeOeves ö GlKeveveeceO³es ieesìîee, meeWieìîee, nefmleobleer efkebÀJee
Oeelet®es HeÀemes, ®eW[t F. KesUeb®eer meeOeves meeHe[}er Deensle. HeÀeµ³eeb®ee KesU ne }eskeÀefÒe³e neslee.
}neve ceg}eb®³ee KesUC³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Deensle. ve=l³e, iee³eve ner keÀjceCetke Àer®eer meeOeves Demetve ,
efµekeÀej, keÀeWye[s efkebÀJee yew}e®eer Petbpe ³eemeejKes KesU }eskeÀefÒe³e nesles. ceeleer®ee }neve iee[e ne
ceg}eb®ee Deefleµe³e DeeJe[lee KesU DemeeJee. vele&keÀer, {es}e®³ee lee}eJej vee®eCeeN³ee cetleea Deensle.
lebletJeeÐe DemeeJes. meecegefnkeÀ ve=l³ee®eer DeeJe[ }eskeÀebvee nesleer, ne}l³ee ceeves®ee yew}, Pee[eJej ®e{Ceejs
ceekeÀ[, HeµegHe#eeb®³ee Òeeflecee, efµeìîee, Jeepeb$eer F. Jemlet efceUe}suîee Deensle.

11) µeðes / nl³eejs ö eEmeOet mebmke=Àleerleer} }eskeÀ Jesie JesieUs µem$es JeeHejerle DemeeJes. kegÀNne[er,
Yee}s, ieoe, peebefye³ee, ieesHeÀCe, Oeveg<³eyeeCe, Hejµet, le} Jeej, ®eeketÀ, megjer, yeeCee®eer ìeskesÀ F. µem$es
nesleer. yengleskeÀ µem$es leeby³ee®eer efkebÀJee ye´eBPe®eer kesÀ}s}er Demele. keÀener ogO eejer nl³eejs nesleer. ieoe munotes.in

Page 22

22 ceeleer®³ee eEkeÀJee ®egveKe[er®³ee eEkeÀJee efnjJ³ee keÀþerCe oie[e®ee Demes. mJejb#eCeekeÀefjlee leeby³ee®es
ef®e}Kele Je {e}er ³eeb®ee GHe³eesie keÀjC³eele ³esle neslee.

12) DeewGlKeveveeJeªve efmeOo nesles. keÀeȳee jbiee®³ee ieesȳee meeHe[}suîee Deensle. efµe}epeerle, mecegêHesÀve,
njCee®eer Je meebyeje®eer efµebies meeHe[}s}er Deensle. Òe yeeU/ HeesJeUer Je keÀ[tefvebyee®ee GHe³ eesie DeewcnCetve kesÀ}e peele Demes. [e@. S. [er. HegmeUkeÀje®³ee celes  “ner meJe& Jewefµeìîes Dee³e&gJesoeleer}
DeewpeeTve efYe [lees.”

13) eqm$e³eeb®eer efmLeleer ö eEmeOet mebmke=ÀleerceO³es m$eer³eeb®eer efmLeleer ®eebie}er nesleer. meceepeeceO³es
Deeoj Je mevceevee®es mLeeve nesles. keÀejCe keÀer ceele=osJelee®eer Hetpee kesÀ}er peele nesleer. m$eer³ee ceg}eb®es
Hee}ve-Heesneslee.

2.2 eEmeOet mebmke=Àleer ®es Deee|LekeÀ peerJeve (ECONOMIC LIFE )

ceesnWpeeso[es, n[HHee, }esLe} ³esLeer} GlKeveveeJeªve Deee|LekeÀ peerJe ve Deefleµe³e mece=Oo
DeeefCe Òeiele nesles Demes efometve ³esles. Deee|LekeÀ peerJeveeceO³es µesleer Je J³eeHeej ³eebvee meceeve cenÊJe nesles.
Deee|LekeÀ peerJevee®³ee JewefµeìîeeceO³es µesleer, HeµegHee}ve, J³eJemee³e/GÐeesieOebos, J³eeHeej, efµekeÀej,
oUCeJeUCee®ee r meeOeves, Jepeve Je ceeHes, ®e}veJ³eJemLee F. IeìkeÀ nes³e. ³eeb®ee meefJemlej efJe®eej Heg{er}
ÒeceeCes Deens.

1) µesleer J³eJemee³e ö eEmeOet mebmke=Àleerleer} }eskeÀeb®ee cegK³e J³eJemee³e µesleer neslee. efmebOet veoercegUs
peefceve megHeerkeÀ nesl eer. veoercegUs µesleer}e HeeCeerHegjJeþe nesle Demes. µesleer ceOetve ient,leebotU, peJe,
keÀeHetme, yee}ea Yeele, JeeìeCes, leerU , ceesnjer F. efHekesÀ Iesle}er peele Demes. yeveJe}er ³esLes yee}ea®ee µeesOe
}eie}e. n[HHee ³esLes veejUe®³ee meejKes ceele er®es Yeeb[s meeHe[}s l³eeJeªve veejUe®eer µesleer DemeeJeer.
}esLe} ³esLes leeboUe®es keÀCe meeHe[}s Deensle. ceeWnpe eso[es Je n[HHee ³esLes Oeev³ee®es keÀesþej
meeHe[}s Deens. ceesnWpeo[es ³esLes ®eeboer®³ee keÀ}µee}e megleer keÀeHe[ ef®ekeÀì}s}s meeHe[} s}s Deens.
[e@. S. [er. HegmeUkeÀj ³eeb®³ee celes “³ee }eskeÀeb®³ee µesleerJ³eJemLesyeÎ} He Àejµeer ceeefnleer veme}er
lejer ient Je yee}ea ³eeb®³ee vecegv³eeJeªve ns }eskeÀ pebie}er ÒekeÀej®es veJnles. Deepener HebpeeyeceO³es ³ee®e
opee&®³ee ieJne®es GlHe eove kesÀ}s peeles. ”

2) HeµegHee}ve ö µesleeryejesyej HeµegHee}vee®ee J³eJemee³e keÀjle Demele. µesleermeeþer yew}e®ee GHe³eesie
ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjle Demeuîeeves l³ee}e osJelee ceevele Demes. keÀ}eryebieve ³esLes veebiejuesu³ee Mesleer®es
DeJeµes< e meeHe[}s Deensle. HeµegHee}ve ceO³es yew}, iee³e, cnwme, µesUer, ceW{er, kegÀ$ee, js[e, [gkeÌkeÀj, Gbì
F. ÒeeCeer HeeUle DemeeJesle. ³ee efµeJee³e nÊeer, ieW[e, eEmen, JeeIe, nefjCe, ieJee, meebyej F. pebie}er
ÒeeCeer ceeefnle DemeeJesle. memee, ceekeÀ[, HeesHeì, keÀesyeb[er, ceesj, nbme F. He#eer ceeefnle DemeeJesle.
F.me.Het. 2000 ®³ee ojc³eeve metjkeÀesle[e ³esLes Iees[îee®es DeJeµesceesnWpe eso[es ³esLes neLeer®³ee [eske̳ee®ee eEHepeje efceUe}e Deens. munotes.in

Page 23

23 3) J³eJemee³ e/GÐeesieOebos ö µesleer J³eJemee³eeyejesyej meceepee®³ee efJeefJeOe iejpee YeeieJeC³eemeeþer
DeveskeÀ GÐeesieOebos nesles. l³eeceO³es kegbÀYeejkeÀece, efJeCekeÀece, OeeletGÐeesie, efµeuHeGÐeesie, De}bkeÀej,
Yeeb[er, Jem$e F. GÐeesieOebos meg© nesles. keÀ eHemeeHeemetve megle keÀeleC³ee®ee J³eJemee³e ceesþe neslee.
ceeleer®eer Yeeb[er , GHekeÀjCes yeveJeC³ee®es J³eJemee³e nesles. ®evngo[es ns KesUe®³ee GlHeeovee®es kesbÀê
DemeeJes. meesveeje®ee J³eJemee³e }eskeÀefÒe³e neslee. HekeÌke̳ee efJeìe le³eej keÀjCe s, yeebOekeÀece J³eJemee³e,
µesleer DeJepeejs efvee|celeer J³eJemee³e, µem$es le³eej keÀjCes, penepe yeebOeCes Je og©mleer J³eJemee³e, DeµegOo
Oeelet µegOo keÀjCes. F. GÐeesieOebos nesles. }esLe ue ³esLes cesCe le³eej keÀjC³ee®ee GÐeesie neslee.

4) oUCeJeU Cee®eer meeOeves ö eEmeOet mebmke=Àleer ceO³es J³eeHeej ne mLe}ceeie& Je pe}ceeiee&ves keÀjle
DemeeJesle. mLe}ceeiee&ves ÒeJeeme keÀjC³eekeÀefjlee Iees[s, iee{Je, yew}iee[er ³eeb®ee JeeHej nesle DemeeJee.
ceesnsbpeeso[es ³esLes yew}iee[er®³ee ceeleer®³ee Òeefleke=Àleer lej n[HHee ³esLes leeby³ee®ee yew}iee[er®eer íesìer
Òeefleke=Àleer meeHe[}er Deens. n[HHee ³esLes ye´ebPe®ee ìebiee (SkeÌkeÀe) GHe}yOe Pee}e Deens. Demee®e ìebiee
®egvno[es ³esLes meeHe[}e Deens . Deepe efmebOe-HebpeeyeceO³es Dee{UCeeN³ee iee [îeemeejKee®e Deensle.
pe}ceeiee&®³ee ÒeJeeme ne penepe Je veewkeÀe ³eeves nesle DemeeJee keÀejCe cegêe Je Yeeb[îeeJej Deµeer eq®e$es
keÀesj}s}er Deensle.

5) Jepeve-ceeHes ö eEmeOet mebmke=Àleer®³ee Gl KeveveeceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee JepeveceeHeeb®es D eJeµesPee}s Deensle. ner Jepeves Deefleµe³e DeJepe[ les Deefleµe³e }neve JepeveeHe³e¥le efJeefJeOe ÒekeÀej®eer nesleer. ner
Jepeves Hee8750 ûe @ce Fleke̳ee Yeeje®es Demetve meJee&le ceesþs Jepeve 10,970 ûe@ce Fleke̳ee Jepevee®es Deens.
13.64 ûe@ce®es Jepeve meJee&le peemle Òe®eef}le nesles. ns Jepeve meJee&le }neve Jepevee®³ee 16Heì
Deens. Ieveeke=Àleer JepeveceeHe DeefOekeÀ Òe®eef}le nesles. } neve JepeveeceO³es oµeceeve HeOole Je ceesþîee
JepeveeceO³es oµeebµe HeOole efometve ³esles. ceesnWpeo[es, n[HHee, ®egvngo[es, }esLe}, keÀef}yebieve ³esLes
SkeÀe®e ÒekeÀej®eer ceesþîee ÒeceeCeele Jepeve Je ceeHes efceUe}s}er Deensle. lejepet®es DeJeµesDemetve, l³eeb®eer oeb[er ye´e@Pe Je Heej[er leeby³ee®eer nesleer. ceesþs lejepet }ekeÀ[er oeb[er®es DemeeJesle.

ceeHeveemebyebOeer®eer ceeefnleer efveef½ele efceUJeCes keÀþerCe Deens. ceesnWpe eso[es ³esLes 20 meW.ceer.
(6.62 Fb®e) }ebyeer®ee r Je 9 meceYeeie kesÀ}s}er eEµeHeuîee®eer HeÆer meeHe[}er Deens. n[HHee ³esLes 4
meWceer. (1.5 Fb®e) }ebyeer®eer oesvner yeepetveer legì}s}er ye´e@Pe®eer keÀeb[er/legkeÀ[e meeHe[}e Deens. efle®es 4
Yeeie meceeve kesÀ}s}s Deensle.

6) ®e}ve J³eJemLee ö GlKeveveele keÀesþsner leebyes eEkeÀJee ye´e@Pe®eer veeCeer meeHe[}s}er veenerle. ³eeJeªve
Deee|LekeÀ J³eJenejemeeþer keÀesCeleer ®e}ve HeOole DemeeJeer ³eeyeeyele efveef½ele meebielee ³esle veener. lejerHeCe
JemlegefJeefvece³ee®eer HeOole DemeeJeerle . J³eJene jemeeþer efµekeÌke̳eebvee ®e}ve cnCetve GHe³eesie keÀjerle
DemeeJesle.

7) J³eeHeej ö eEmeOeg mebmke=Àleerleer} GlKevevee le ÒeeHle Pee}s}s efµekeÌkesÀ , ef}Heer ÒeceeCeyeOo JepeveceeHes
F. DeeOeejs J³eeHeeje®eer keÀuHevee ³esles. ³ee keÀeUele Yeejleele De bleie&le Je Hejosµeer J³eeHeej meg© neslee.
munotes.in

Page 24

24 1) Debleie&le J³eeHeej -efmebOet Jeemeer³ee b®ee Debleie&le J³eeHeej peveeJejeb®³ee HeeþerJe©ve (Gbì, iee{Je)
Je yewueiee[erletve Keg efyewueiee[³ee®es DeJeMesjepeHegleeve e, F. jep³eebMeer J³eeHeej meg© neslee. efmebOet mebmke=Àleerleerue ueeskeÀ Heg{erue ÒeceeCes efJeefJeOe
jep³eeletve ceeu ee®eer Dee³eele keÀjle Demes. meesves - keÀesueej, DevebleHetj Yeeieeletve, ®eeboer -
DeHeÀieeefCemleeve, Deecex efve³ee, HeefMe&³eeYeeieeletve, leebyes-jepeHetleevee yeueg®eermleeve, DeHeÀieeefCemleeveceOetve,
ue@efHeme-ue@Peueer (Jewog³e&) - yeokeÀMeevece Oetve ìkeÀexmee efkebÀJee efHeÀjespee - FjeCe ceOetve, DecesLesmì
efkeÀbJee veerue - cenejeä^eletve , HeÀevexefue³eve efkebÀJee DekeÀerkeÀ Je ke@Àuesmes[e@veer efkebÀJee uemeC³ee ns
meewjeä^ efkebÀJee Heef½ece Yeejleeletv~ pes[ efkebÀJee ceie&Pe - ceO³eDeeef Me³eeletve Dee³eele kesÀues peele Demele.

efmebOet mebmke=Àleer®es yee¿e mebmke=ÀleerMeer J³eeHeejer mebyebOe nesles ³ee®es DeveskeÀ HegjeJes ÒeeHle Peeues
Deensle. cesmeesHeesìsefce³ee ³esLes DeveskeÀ efMekeÌkesÀ efmebOet mebmke=Àleerleerue meeHe[ues Deensle. lemes®e meeefnl³ee
ceO³es n[HHee ³esLeerue Gj®es J³eeHeejer ns leerueceve, ceieve, cesuet ne F. osMeeMeer J³eeHeej keÀjerle
Demeu³ee®ee GuuesKe Deeuesuee Deens.

efmebOet mebmke=Àleer®³ ee Heefjmejele cesmeesHeesìsefce ³ee ³esLeerue efMekeÌke̳eeme ejKes efMekeÌkesÀ, Me=bieejHesìer,
Jepeves, F.meec³e DemeCeeN³ee Jemleg meeHe[uesu³ee Deensle. cesmeesHeesìsefce ³ee, FefpeHle, keÀesì ³esLeerue
mecekeÀeueerve mebmke=ÀleerMeer J³eeHeejer mebyebOe nesles.

J³eeHeej ne peefceveer Je mecegêceei ex ®eeuele De mes. GjefkeÀMe Je FefpeHle ³eeb®³eeMeer J³eeHeej
keÀjCeejs ÒecegKe keÀWê ceesnWpeeso[es ns nesles. efmebOet mebmke=ÀleerceO³es HejossMeer J³eeHeeje®es keÀe³e& HeCeer ne Jeie&
keÀjle DemeeJee. ye @efyeueesve (ceesmeesHeesìesefce ³ee) mebmke=Àleer®³ee DeeuesKe ele efmebOet mebmke=Àleer®³ee ÒeosMee®ee
GuuesKe ³evegìe kesÀuesuee Deens. ³esLeerue Deemejeveer ³ee J³eeHeeN³ee®es veeJe Deens. J³eeHeeN³ee®eer
De[leogkeÀeves Je Hes{³ee DemeeJ³eele keÀeHetme, keÀeHe[, ient, F. efve³ee&le nesle Demes . meebyejefMeies,
efMeueeefpele, osJeoej, veerU, ®eeboer, pemle, efMemes, efMebHeues, ieesceos, meesves, Hee®et F. Dee³eele nesle Demes .
JemlegefJeefvece³ee®eer HeOole HejosMeer J³eeHeejele DemeeJeer.

2.3 eEmeOet mebmke=Àleer ®es Oeeefce&keÀ peerJeve (RELIGION LIFE )

Òee®eerve mebmke=ÀleerceO³es Oecee&uee cenlJee®es mLeeve Demetve ner , ceesnespeeso[es , n[HHee ³esLes
GlKeveveele Oece& Je HebLeemebyebOeer Jeemlet efkebÀJee cebefoj ³ee®es DeJeMesmeceepeeleerue Oeeefce&keÀ Dee®eej, efJe®eej D eeefCe Òeeyeu³ee ³eemeboYee&le keÀesCelesner cele ceeb[lee ³esle veener.
kesÀJeU GHeueyOe Peeuesu³ee DeJeMescetleea ³ee®³ee DeeOeejs®e Oeeefce&keÀ peerJeveeleerue keÀuH evee Je ÒeLee (Religious Ideus and beliefs )
³ee efJeefuebie Hegpee Je ³eesefveHegpee, ÒeeCeerHegpee, efvemeie&Hegpee, DeeqiveHegpee, efHele=He gpee, Oeeefce&keÀ Dee® eej,
HeeCeerHegpee, yeefueÒeLee, osJeleeb®es ceeveJeerkeÀjCe, Debl³emebmkeÀej Fl³eeoer®eer ceeefnleer nesles.
munotes.in

Page 25

25 1) ceele=osJelee /MeeqkeÌle osJelee/ m$eerosJelee - efmebOet mebmke=Àleer leerue meceepeele ceele=osJelesuee Oeeefce&keÀ
peerJeveeleerue DeefleMe³e cenlJe nesles. Deeefoceelee Je Ye´ceelee ³ee mJe©Heele Hegpee kesÀueer peele nesleer. meJe&
MekeÌleerceeve Hejceséej cnCepes ceele=osJelee ner keÀuHevee keÀjC³eele Deeueer nesleer. GlKeveveeceO³es
yeN³ee®eMee ueeue Je vejce oie[ eb®³ee efMekeÌke̳eeJejerue m$eerÒeeflecee meeHe[uesu³ee Deensle . l³eeHewkeÀer keÀener
Heg{erue ÒeceeCes Deens.

De) efmebOet mebmke=Àleerle efMekeÌkeÌ ³eeJej Demeuesu³ee meJe& m$eer Òeeflecee DeOe&veive Demetve efle®³ee keÀcejsYeesJeleer
keÀcejHeÆe Deens. efle®³ee [eske̳eeHeemetve meJe& DebieeJej JesieJesieUs DeuebkeÀej Deensle. [e ske̳eeJej HebKeeke=Àleer
veeieHeÀCee Deens. ³eeJe©ve veeieceelee keÀê®es ns ©He DemeeJes ³ee mJe©Hee®³ee cetleea DeveskeÀ efþkeÀeCeer
meeHe[u³ee l³eeJe©ve Deeefoceeles®³ee cetleea Demetve ÒecegKe osJelee DemeeJeer DeMeer keÀuHevee ³esles.
ye) n[HHee ³esLes meeHe[uesu³ee m$eerÒeefleces®³ee ieYee&Me³eeletve SkeÀ JevemHeleer GieJeuesueer efomeles. efle®³ee
ceeies SkeÀ MeslekeÀjer keÀes³el³eeves m$eer®ee yeUer osle Demeu³ee®es ¢M³e efomeles ³eeJe©ve Yetceelee / He=LJeer
osJeleeb®eer Òeeflecee DemeeJeer. DeVeOeev³ee®³ee mece=Ooermeeþer yeUer meceHe&Ce keÀjerle DemeeJesle.
keÀ) DeveskeÀ ceele=osJeleeb®³ee meceerHe OetHeJeue³ee®³ee KegCee Dee{Uleele. l³eeJe©ve Hegpee efJeefOeceO³es
osJeemeceesj lesue / OetHe peeUle DemeeJesle.
[) ceesnWpeeso[es Je n[HHee ³esLeerue SkeÀe efMekeÌke̳eeJej efHebHeUe®³ee Heeveeletve ÒekeÀì Peeuesueer
Je=#eosJelee/Yetceeles®eer Òeeflecee Demetve , efle®³ee Heg{s SkeÀ YekeÌle yemeuesuee Deens. Keeueerue peei esJej
YekeÌleeb®³ee SkeÀmeejK³ee®e m eele Òeeflecee Deensle. Yetceelee veive Demetve efle®³ee [eske̳eeJej
Heeveeb®es/efHemee®es legjs Demeuesueer efMebie Dee{Uleele.
F) SkeÀe efMekeÌke̳eeJej o gYebieuesu³ee efHebHeUe®³ee Pee[eceO³es SkeÀ veive m$eer GYeer Demeuesueer oeKeJeuesueer
Deens. efle®³ee meceesj yekeÀje GYee Deens Je yeepe tuee yejer®e ceeCemes Deensle. osJeeuee yeUer osC³ee®eer ÒeLee
DemeeJeer. yeUer ÒeLes®³ee DeeOeejs osJelesuee ÒemeVe keÀjC³ee®eer HejbHeje nesleer.

2) efMeJeosJelee / efMeJeHegpe e / Heg©veeiejerkeÀ Heg©³esLes 420 ¬eÀceebkeÀe®ee efMekeÌkeÀe meeHe[uee. ³ee efMeke Ìke̳eeceO³es G®³eemeveeJej leerve cegKes Demeuesueer SkeÀ
veive Heg©l³ee®³ee YeesJeleer nÊeer, js[e, ieW[e, JeeIe ³ee®eer ef®e$es Deensle. l³ee®³ee D eemeveeKeeueer njerCe
oeKeJeuesueer Deens. ³ee cegleea®³ee neleele yejer®e kebÀkeÀCes Deensle. Je íeleerJej Dee ®íeove Deens. ner cetleea
HeMegHeleer, ef$ecegKeer efkebÀJee ³eesieerMJej (efMeJe) osJee®eer DemeeJeer. ’ns efMeJee®es cegU mJe©He efkebÀJee
DeMJelLe-efveJeemeer osJee®es DemeeJes“ Demes cele pee@ve ceeMe&ue ³eebveer cee b[ues. ³ee Òeefleces®³ee Jej®³ee
yeepegme meele De#ejeb®ee SkeÀ uesKe Deens. veblej®³ee keÀeUeleerue efMeJe ³ee osJelesMeer efveieef[le ef$ecegKe,
HeMegHeleer, ³eesiesMJej, cene³ees ieer ³ee meejK³ee keÀuHevee efvecee&Ce Peeu³ee.

efMeJee®³ee DeeCeKeer oessve Òeeflecee meeHe[u³ee Deensle. SkeÀe Òeeflecesleerue cetleer &uee leerve cegKes
Demetve, leer þsbieC³ee DeemeveeJej yemeueer Deens. ogmeN³ee cegleea®³ee ®esnN³ee®eer HeÀkeÌle S keÀ®e yeepeg
oeKeJeuesueer Deens. oesvner Òeeflecesleerue cetleea veive Demetve [eske̳eeJej efMebies Demeuesuee ìesHe Deens. l³ee
efMebiee®³ee ceO³es ueneveMeer Pee[e®eer HeÀeboer GieJeuesueer efomeles. ³eeJe©ve ner osJelee mepe&ve MekeÌleer®eer /
efvemeiee&®eer mepe&ve #eceles®es ÒeeflekeÀ ceeveues peeles. munotes.in

Page 26

26 JeukeÀues vesmeuesu³ee SkeÀe OevegOee& jer Jeerje®eer SkeÀ Òeeflecee meeHe[ueer Deens. ³ee cetleea®³ee
cemlekeÀeJej osKeerue efMebies Deensle. keÀoeef®ele efkeÀjele©Heer MebkeÀje®es ns Òee®eerve ©He De meu³ee®ee mebYeJe
Deens. SkeÀ cegleea®es [eskesÀ efMebieOeejer js[³ee®es DeeefCe neleHee³e ieesces®e Demetve Hee³ee®³ee peeieer oesve meHe&
Deensle. l³ee®³ee DebieeJej JeeIee®es keÀele[s Deens. ns mebnejkeÀ ©êe®es ÒeeflekeÀ Deens. js[e ns ³ecee®es
Jeenve l ej GDemeu³eeves efMeJee®eer Hegpee ©{ Peeueer.

3) efuebie Hegpee Je ³eesveerHegpee -
GlKevevee ceO³es DeveskeÀ efuebie ÒeeHle Peeuesueer Deensle. ³e eJe©ve ueeskeÀ efuebieHegpee keÀjle
DemeeJesle. efMeJe HeMegHeleer®eer DeejeOevee kesÀJeU cetleea®³ee mJe©Heele®e veJnslej efuebie mJe©Heelener nesle
Demes MebketÀ Je ob[ ieesueekeÀej DeekeÀeje®³ee efuebiee®³ee Deeke=Àl³ee meeHe[u³ee Deensle. keÀoeef®ele l es
Òepeveve MekeÌleer®es ÒeeflekeÀ DeveskeÀ $eÝiJesoele efuebieHegpekeÀeb®ee efMemveosJee meejK³ee eflejmkeÀej³eg keÌle
Meyoebveer GuuesKe kesÀuesuee Dee{Ulees. keÀener ieesue DeekeÀeje®³ee oie[er Deeke=Àl³ee meeHe[u³ee Deensle .
³eeJe©ve m$eer ÒeeflekeÀ cnC etve ³eesveerHegpee osKeerue Òe®eefuele DemeeJeer. Hejbleg efuebiee FlekesÀ ceesþ³ee
ÒeceeCeele ³eesveerHegpee vemeeJeer.

4) ÒeeefCeosJelee Hegpee - efmebOet mebmke=Àleer ceOeerue Oecee&ceO³es ÒeeCeerHegpesuee cenlJe DemeeJes Demes DeveskeÀ
cegêebJejerue ÒeeC³eeJe©ve Jeeìles. cegêe, efMekeÌkesÀ, oie[er cetleea ³eeJejerue ÒeeC³ee®³ee Deeke=ÀleerJe©ve leerve ieì
kesÀues Deensle.
De) keÀeuHeefvekeÀ ÒeeCeer - DeOee& ceeveJe Je DeOee& ÒeeCeer efkebÀJee DeveskeÀ [eskeÀer Demeuesuee SkeÀ ÒeeCeer .
ye) efJeef®e$e mJe©Hee®ee ÒeeCeer - mebefoiOe mJe©Hee®ee ÒeeCeer cnCepes Jejen efkebÀJee SkeÀ efMebie Demeuesuee
ÒeeCeer yengOee ûeeceosJelee cnCetve ³ee ÒeeC³eeuee cenlJe DemeeJes.
keÀ) Òel³e#eele DemeCeejs ÒeeCeer - ieW[e, JeeIe, nÊeer, js[e, yewue, F. ÒeeCeer nes³e.
mebmke=Àleer®³ee Òeieleeryejesyej HeMegosJelee , osJelee®eer Jeenves cnCetve keÀener ÒeeC³eele ³esle. DeveskeÀ
cegêeJej Gb®e JeefMeb[e®³ee Je ueeWyeles HeesU Demeuesu³ee yewuee®es ef®e$e Deens ns®e keÀesþsner Dee{Ule vemeueer
lejer efMeJeefuebie cee$e DeveskeÀ Dee{Uleele.

5) efvemeie& Hegpee - efvemeie& HegpeeceO³es Je=#eeHegpee, peueHegpee, DeiveerHegpee, met³e&Hegpee, veeieHegpee,
Fl³eeoer osJeer osJelee®es ©He osTve , l³eeb®es Hegpeve keÀjC³ee®eer HeOole efmebOet ueeskeÀe®³eele Dee{Ules.
³eeJe©ve ueeskeÀeb®³ee peerJeveele l³eevee DeefleMe³e cenlJe nesles.
De) Je=#eHegpee - n[HHee mebmke=Àleerleerue cegêeJej DeveskeÀ Je=#ee®³ee Deeke=Àl³ee keÀesju³ee Deensle. l³eeJe©ve
Je=#eeuee Oeeefce&keÀ peerJeveele cenlJe nesles Demes Jeeìles. efHebHeUeuee DeefleMe³e cenlJee®es mLeeve nesles.
ceele=osJelee ³ee Je=#ee YeesJeleeueer efkebÀJee Je=#eeJej Dee{Uleele. n[HHee ³esLeerue Pee[e®³ee ef®e$eeYeesJeleer
efYeble efkebÀJee kegÀ bHeCeemeejKes ef®e$e efomeles. ceesnspeeWo[es ³esLeerue efMekeÌke̳eeJej efHebHeU e®³ee HeeveeJej DeveskeÀ
[eskesÀ Demeuesues Mejerj Deens. cegbêeJej keÀ[tefuebye, yeeYetU, Kepetj ³eeb®eer ef®e$es keÀesjuesueer Deensle.
Deepener JeìmeeefJe$eeruee nesCeejer Hegpee efmebOet mebmke=Àleer®³ee HejbHejs®eer mee#e osles. munotes.in

Page 27

27 ye) peueHegpee - ceesnbspeeso[es ³esLes meeHe[uesues cenemveeveie=n ns veoer osJeles®es cebefoj DemeeJes Demeener
Deboepe keÀjC³eele ³eslees. ceiej ne peue®ej ÒeeCeer efmebOet veoer®es ÒeleerkeÀ ceeveuee peele DemeeJee.
cenemveeveie=n Je IejesIejer mveeveie=necegUs Oecee&®eejec eO³es mveeveeuee cenlJe DemeeJes.
keÀ) DeiveerHegpee - GlKeveveeceO³es ³e%ekegbÀ[eÒeceeCes keÀener ®eewkeÀesve Dee{Uleele . ³ee®ee GHe³eesie yengOee
Deiveer ÒepJeefuele keÀ©ve yeUer ÒeLesyejesyej®e Deengleer osC³eekeÀjerlee nesle DemeeJee. ³e%e ÒeLee Deefml elJeele
Demeu³ee®es Heg jeJes efmebOet mebmke=Àleerle efceUle veener.
[) met³e&Hegpee - DeveskeÀ Òee®eerve mebmke=ÀleerceO³es meg³ee&uee osJelee ceevele Demele. efmebOet mebmke=Àleerle
met³e&Hegpee nesleer keÀer veener ns efveefM®eleHeCes meebielee ³esle ve ener. GlKeveveele meeHe[uesu³ee keÀener
efMekeÌke̳eeJej mJeeefmlekeÀ Je ®e¬eÀ ³ee®³ee Deeke=Àleer keÀesju³ee Deensle. ner met³ee&®eer ÒeeflekesÀ ceevetve l³ee®eer
Hegpee kesÀueer peele DemeeJeer.
F) veeieHegpee - keÀener cegêebJej veeiee®es ef®e$e Demeu³ eeves veeieHegpes®es mebkesÀle efceUleele. SkeÀe cegêsJej
SkeÀ yemeuesueer osJelee l³ee®³ee oesve yeepetme YekeÌle DeeefCe l³ee®³ee [eske̳eeJej veiee®ee HeÀCee Demee osKeeJee
Deens. ³eeJe©ve veeieosJeles®eer Hegpee ©{ DemeeJeer.
6) osJeer-osJelee®es ceeve JeerkeÀjCe ë - DeveskeÀ cegêeJej Heg©©Heele keÀesjuesu³ee Deensle. osJeeb®eer ceeCemee®³ee ©Heele keÀuHevee keÀ©ve , l³ee®eer Hegpee keÀjCes ³ee®ee DeLe&
ceveg<³e DeeefCe osJelee ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Deens.

7) yengosJeleeJeeo - GlKeveveele meeHe[uesu³ee Jemlegb®³ee Heg jeJ³eeJe©ve efmebOet mebmke=Àleerle SkesÀMJej Jeeo
vemetve yen gosJeleeJeeo ÒeeLeefcekeÀ mJe©Heele DemeeJee. l³eener ceele=osJelee Je efMeJe ³eebvee efJeMesDemeeJes. lemes®e m LeeefvekeÀ mJe©Heeb®³ee DeveskeÀ osJelee DeeefCe meceeF&keÀ DeMee efvemeie& osJelee ³eeb®esner
Òeeyeu³e DemeeJes Demes cnCelee ³esF&ue.

8) Oeeefce&keÀ Dee®eej / DeejeOeeve HeOole - efmebOet mebmke=Àleerleerue osJeosJelee®³ee efJeefceUles Hebjleg l³ee®³ee / HegpeeefJeOeer mebyebOe ceeefnleer efceUle veener. efmebOet veeiejerkeÀ cetleeaHegpekeÀ nesles.
efJeefJeOe osJeosJeleeb®³ee cetleea keÀ©ve l³ee®eer DeejeOevee keÀjle Demele . Demes DeveskeÀ efMekeÌke̳eeJejerue
Deeke=Àleerves mHe<ì nesle s. efMekeÌke̳eebJej Dee{UCeeN³ee Oegje®³ee [eieeJe©ve osJeemeceesj efoJee ueeJeCes, OegHe
peeUCes DeeefCe Hegpee keÀjCes. ÒeeC³eebvee yeUer osC³ee®eer ÒeLee DemeeJeer. Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meeJe&peefvekeÀ mJe©Heele
osJeosJeleeb®eer Hegpee keÀMeer kesÀueer p eele ns efveefM®ele meebielee ³esle veener.

9) efHele=Hegpee - Iejeleerue ce=leJ³ekeÌleer®es DeeefMeJee&o efceUeJesle ³ee nsletves efmebOet mebmke=Àleerle efHele= Hegpee
©{ Peeueer DemeeJeer. ce=le J³ekeÌleer®³ee keÀener Jemlet®es peleve kesÀues peele De meeJes. l³ee mJe©Heele efHele=Hegpee
kesÀueer peele DemeeJeer.

10) efmebOet mebmke=Àleerleerue Debl³emebmkeÀej HeOole ë - efmebOet mebmke=ÀleerceOeerue ueeskeÀeb®ee cejCeesÊej
peerJeveeJej efJeMJeeme neslee Demes l³ee®³ee Debl³emebmkeÀeje®³ee HeOoleerJe©ve efometve ³esles. Òel³eskeÀ Menjele
oHeÀveYetceer ner Menje®³ee yeensj Demes. ceesnWpeeso[es Hes#ee n[HHee ³esLes peemle HegjeJes efceUeues Deensle .
Hebjleg les GÊej keÀeUeleerue DemeeJesle. ceesnWpeeso[es ³esLeerue DeJeMesDee{Uleele.
munotes.in

Page 28

28 1) HegCe& oHeÀve HeOole - SkeÀe Keesue Ke·³eele ce=leosne®es [eskesÀ GÊejskeÀ[s lej Hee³e oef#eCeskeÀ[s
þsJeues peele. n[HHee ³esLes osJeoejer MeJeHesìer meeHe[ueer. l³eeJe©ve l³eele oHeÀve kesÀues peele Demele. 30
J³ekeÌleer®es oHeÀve kesÀuesues ce=leosn ceesnWpeeso[es ³esLes meeHe[ues Deensle. ce=leosneyejesyej DeVeHeo eLe&,
DeuebkeÀej, Dee³egOes, Yeeb [er ³eeb®es ner oHeÀve kesÀues peele Demes. ueesLeue m$eer-Heg©meeHe[uesues Deensle. ³eeJe©ve meniecevee®eer H eOole DeefmlelJeele DemeeJeer Demes efomeles.

2) DebMeoHeÀve HeOole - ce=le Mejerj ÒeLece HeMegHe#eevee KeeC³eeme osle. veblej DeefmLe ieesUe keÀ©ve
Heg©ve þsJeerle ³ee®³eemeesyele DeveskeÀ Jemlegner ÒeeHle Peeu³ee Deensle.




3) onveesÊej oHeÀve - ce=le Mejerje®es onve keÀ©ve DeefmLe SkeÀe ceeleer®³ee Yeeb[îeele Hegjle Demele.
j#ee veoerle Hee$eele efJemepe&ve keÀjerle. keÀener Yeeb[³eele ÒeeCeer, He#eer, ceemes ³eeb®³ee DeefmLener
Dee{Uleele.

2.4 eEmeOet mebmke=Àleer ®eer veiejj®evee (Town planning ):

peieeleer} keÀesCel³eener %eele mebmke=ÀleerHes#ee jsKeerJe veiejj®evee ns efmebOet mebmke=Àleer®es Keeme
Jewefµeìîe s nes³e. HegjelelJeer³e meeOeveeb®³ee DeeOeejs ³ee mebmke=Àleer®ee µeesOe IesC³ee®ee Òe³elve kesÀues}e Deens.
l³eecegUs F. me. 5000 Je Pee}er. n[HHee, ceesnWpeeso[es, jesHe[, keÀe}eryebiepe, }esLe} F. efþkeÀeCeer megefve³eesefpele veiejj®evee
Dee{Ules. megefve³eesefpele veiejj®eves®es efJeYeeie He g{er}ÒeceeCes ö
De) cewoeveeleer} veiejj®evee ö
ye) Òe®eb[ Fceejle yeebOekeÀece ö

De) veiejj®evee (Town Planning ) ö eEmeOet mebmke=ÀleerceO³es veiejj®evesle leìyeboer, jmles,
Ieje®es yeebOekeÀece, meeb[HeeCeer J³eJemLee, efJenerj, efoJeeyeÊeer®eer mees³e, keÀeceieej Jeml³ee, HeeCeerHegjJeþe F.
efJeYeeieele kesÀ}s}er nesleer. µenje®eer J³eJemLeerleHeCes Je ³eespeveeHetJe&keÀ DeeKeCeer keÀªve veblej µenjs
JemeJe}er Deensle. veiejj®evesceO³es Heg{erue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuesuee Deens.

1) leìyeboer ö ceesnWpeeso[es ³esLes leìyeboer®es DeJeµesmebmke=Àleer®es }eskeÀ µeebleleeefÒe³e nesles Demes cele J³eÊeÀ kesÀ}s. n[HHee µenje®³ee SkeÀe IejeYeesJeleer,
keÀe}eryebieve Je }esLe} ³esLes keÀner µenje YeesJeleer leìyeboer®es DeJeµesmeeceev³eleë 18 ceerìj ªbo Demetve Jej®³ee yeepet}e efvecetUlee neslee. ³ee®es yeebOekeÀece ÒeLece ceeleer®es,
veblej ceeleer®³ee efJeìeb®es Je Yeepe}suîee HekeÌke̳ee efJeìeb®es kes À}s}s efomeles. leìeJej yeg©pe Demetve l³eeJej
ceeleer®es }neve ieesUs DemeeJesle.

2) jmles ö ceesnWpeeso[es, n[HHee, }esLe} F. efþkeÀeCe®³ee GlKeveveeletve jml³ee®eer ceenerleer efbceUles.
ceesnbpeo[es, n[HHee ³esLes 7 JesUe veJeerve Jemleer Peeuîee®es e fometve ³esles. ³ee veieje®eer j®evee
HetJe&efve³eesefpele Deejesi³eefJeyejesyej ceO³e Yeeieeletve oef#eCe esÊej Demetve ne 33 HetÀì ªboer®ee Deens. ³ee jml³ee}e ísotve peeCeejs
jmles HetJe& -Heef½ece Demetve les 5 les 11 ceerìj ªboer®es Deensle. meJe& cenÊJee®es jmles µenje®³ee HeefjIee}e munotes.in

Page 29

29 efceUCeejs Deensle. jml³ee®eer ªboer 14 HegÀìeHeemetve 33 HegÀìeHe³e¥le }ebyeer Je mejU DeOee& cew}eHe³e¥le
nesles. meJe& jmles SkeÀceskeÀebvee keÀeìkeÀesveeble ísoCeejs DemeuîeecegUs µenjeb®es ®eewkeÀesveer efJeYeeie Pee}s.
keÀener efþkeÀeCeer keÀ®eje SkeÀ$e kesÀ}s}e efomelees. l³eeJeªve jmles mJe®íleskeÀ[s }#e efo}s peele DemeeJes.
ce@kesÀ ³eeb®³ee celes JeeN³ee®eer efoµee }#eele IesTve jml³eeb® eer DeeKeCeer kesÀ}s}er DemeuîeecegUs ³esLeer}
JeeleeJejCe ceeskeÀUs mJe®í jenle nesles Je jmlesner mJe®í nesle DemeeJesle?

3) efoJeeyelleer®eer mees³e ö eEmeOet mebmke=ÀleerkeÀe}erve jml³eeJej DeveskeÀ efþkeÀeCeer efoJ³eeb®es Keebye efJeefµeä
DeblejeJej nesles, Demes GlKeveveele efometve Dee}s. jml³eeJejer} efoJee³eespeveskeÀefjlee Je JeenletkeÀer®³ee
mees³eerkeÀjerlee ³ee efoJeeyel³ee DemeeJ³eele.

4) ie=nj®evee/IejyeebOeCeer ö ceesnWpeeso[es Je n[HHee ³esLeer} DeveskeÀ Iejs ogcepe}er Je eflecepe}er nesl eer.
meeOeejCeHeCes Òel³eskeÀ Iejele ceO³eYeeieer SkeÀ ®eewkeÀ Je l³ee®³ee meYeesJeleer jenC³ee®³ee Keesuîee Demele.
Jej®³ee cepeuîeeJej peeC³eemeeþer yeensªve Gb®e Je Deªbo peervee Demes. Òel³eskeÀ IejeceO³es SkeÀ mveeveie=n
Je ceesjer Demes. ceOeuîee ®ee wkeÀesveele efJeefnj Demes. Òel³eskeÀ cepeuîeeJej mJeleb$e kegÀìgbye DemeeJes.

Ieje®es Je Flej Fceejleer®es yeebOekeÀece ÒeecegK³eeves Yeepe}suîee efJeìeves kesÀ}s}er Deens.
yeebOekeÀeceemeeþer ef®ekeÀCeceeleer, ®egvee, Heeb{jerceeleer ³eeb®ee JeeHej k eÀjC³eele ³esF&. Ieje®eer yeebOeCeer
meeOeer Hejbleg YekeÌkeÀce Demes. Òel³eskeÀ oesve IejeceO³es Deblej Demes. ³ee yeesUe®³ee oesvner yeepetme Gb®e
yeebOekeÀece kesÀ}s}s Demes. Ieje®es ÒeJesµeÜej Je efKe[ke̳ee cegK³e jml³ee®³ee efJeªOo yeepet®³ee ie}Áer® ³ee
efoµesme Demes. keÀejCe jml³eeJejer} OegU Je ®eesj, ojes[sKeesj ³eeb®³eeHeemetve mejb#eCe JneJes.

yengleskeÀ Iejs Oeey³ee®eer Demetve ie®®eerJejer} HeeJemee®es HeeCeer Jeentve vesC³eemeeþer ceeleer®es HevnU
Demes. Òel³eskeÀ Iejeleer} ceesjer Je mve eveie=n jml³ee®³ee yeepetme Demes. mveeveie=ne®es yeebOekeÀece HekeÌkesÀ
Demetve DeO³ee& efYebleerHe³e¥le HekeÌkeÀer ®egvesyeboer keÀªve l³eeJej [ebyeje®ee Lej osle Demes. mveeveie=n Je
ceesjerleer} HeeCeer ceeleer®³ee veUeJeeìs jml³ee®³ee ieìejele mees[}s }s Demes. Gb®eJeìe eEkeÀJee ie{erleer} Iejs
meJe&meeceev³e veeiejerkeÀeb®³ee IejeHes#ee peemle Òeµemle Je peemle Keesuîeeb®eer nesleer. leUcepeuîee®ee
GHe³eesie mJe³ebHeekeÀie=n cnCetve Je Jej®³ee cepeuîee®ee GHe³eesie µe³eveie=n cnCetve kesÀ}e peele Demee Jee.

5) keÀeceieej Jeml³ee ö ceesnWpeeso[es Je n[HHee ³ee efþkeÀeCeer keÀeceieej Jeml³eeb®es DeJeµes³ee Jeml³eeleer} Iejs oesve Keesuîeeb®eer Je 30' x 27' ³ee DeekeÀeje®eer Demele. ner Iejs DeewÐeesefiekeÀ
keÀeceieejeb®³ee ®eeUermeejKeer Je eìleele. n[HHee ³esLeer} keÀeceieej Jemleer peJeU efJeìebveer yeebOe}s}s
GKeU meeHe[}s Deens. ceesþ³ee cegmeUeveer Oeev³e keÀeb[tve l³ee®es efHeþ keÀjerle.

efkeÀuîeeJej jenCeejs mejkeÀejer DeefOekeÀejer Je Dev³e mesJekeÀ ³eebvee DeVeOeev³ee®ee HegjJeþe
keÀjC³ee®es keÀece keÀeceieej keÀjle DemeeJesle. ³ee GKeUe peJeU 150' x 200' DeekeÀeje®es Oeev³ee®es
keÀesþej Deens. HeeC³eemeeþer }neve }neve Je ceesþîee efJeefnjer Demes.

6) meeb[HeeC³ee®eer J³eJemLee ö efmebOet mebmke=Àleerleer} meeb[HeeC³ee®eer J³eJe mLee ner lelkeÀe}erve
peieeleer} ¬eÀerìyesì JeieUlee Dev³e keÀesCel³eener mebmke=ÀleerceO³es Dee{Ule veener. µenje®es Deejesi³e Je
mJeemLe efìketÀve jenCesmeeþer meeb[HeeC³ee®eer leb$eµegOo, efve³eespeerle J³eJemLee n[HHee, ceesnWpeo[es ³esLes munotes.in

Page 30

30 Dee{Utve ³es les. Iejeleer} meeb[HeeCeer, meeJe&peefvekeÀ mveeveie=neleer} HeeCeer, jml³eeJejer} HeeCeer, HeeJemee®es
HeeCeer Fl³eeoer efþkeÀeCe®es HeeCeer ieeJeeyeensj Jeentve vesC³eemeeþer ceesþîee Yeg³eejer ieìejeb®eer J³eJemLee
nesleer. µenjeleer} ieìejer jml³eeµee r meceeblej Demetve l³ee HekeÌke̳ee efJeìebveer Je ®egveKe[erves ieìejs
yeebOe}s}er Demes. ³ee ieìeje®eer ªboer 9 Fb®e Demetve Gb®eer 12 Fb®e Deens. ieìejs meeHeÀ keÀjC³eemeeþer
efþkeÀefþkeÀeCeer ceeskeÀUer peeiee Demes. l³eeJej oie[er PeekeÀCeer Demes ³e e ieìejeleer} HeeCeer ieeJee®³ee
yeensj veoer®³ee Hee$eele mees[}s peele Demes.

meeb[HeeCee®³ee J³eJemLesceO³es SkeÀ $egìer Dee{Ules leer cnCepes meeb[HeeC³ee®ee vee}e ne
yengOee efJeefnjerpeJeU Demes. ³eeletve HeeCeer meeþC³ee®ee OeeskeÀe peeCeJelees lejer HeCe, }eskeÀeb®³ee efnleeb®³ee
efJe®eej keÀjlee Je mJe®íles®³ee ¢äerves ner efve³eespeve J³eJemLeerle nesles. mej pee@ve ceeµe&}®³ee celes ö
“meeb[HeeC³ee®eer FlekeÀer megJ³eJemLeerle ³eespevee lelkeÀe}er ve keÀesCel³eener mebmke=Àleer Debleie&le veJ nleer”. [e@.
S. S} yeeµece ö “Òee®eerve keÀesCel³eener mebmke=Àleerle Je jesceve mebmke=Àleer®³ee HetJeea ³ee ÒekeÀeje®eer Yet³eejer
ieìejeb®eer J³eJemLee veJnleer. ”

7) cegye}keÀ HeeCeerHegjJeþe/efJenerj ö keÀener efJeµee} IejebceO³es Deme}suîee Jew³eefÊe ÀkeÀ efJenerj Je oesve
IejeceO³es SkeÀ meeJe&peefvekeÀ efJeefnj ³ee J³eJemLescegUs µenjebvee cegye}keÀ HeeCeer HegjJeþe nesle Demes.
GlKeveveele ®eewjmeeke=Àleer, Deb[eke=Àleer efJeefnjer ÒeeHle Peeuîee De ensle. efJenerjerceOetve oesje ves HeeCeer
keÀe{C³ee ®³ee KetCee DeÐeeHeer efomeleele. 3 HetÀì ªboer®³ee efJeefnjer Demes. ceesnWpeeso[es®³ee leg}vesves
n[HHee ³esLes keÀceer ÒeceeCeele efJeefnjer Deensle.

ye) Òe®eb[ Fceejleer yeebOekeÀece ö eEmeOet mebmke=Àleer®³ee efþefkeÀþkeÀeCe®³ee GlKeveveele Òe®eb[ Fc eejleer®es
DeJeµesJewefµeìîes ³ee mebmke=Àleer®es nes³e. ceesnWpeeso[es Je n[HHee ³esLes ³ee Fceejleer Dee{Uleele. ³ee Òe®eb[
yeebOekeÀeceele jsKeerJ elee, ÒeceeCeyeOolee, meeQo³e&Jeeoer ¢äerkeÀesve Je }eskeÀesHe³egÊeÀ F. IeìkeÀeb®ee meceeJesµe
kesÀ}s}e Deens. GlKeveveeleer} keÀener G}ÁsKeveer³e JeemlegbefJe
1) cenemveeveie=n ö eEmeOet mebmke=ÀleerceOeer} meJe e&le YeJ³e Je Dee½e³e&keÀejkeÀ Jeemlet cnCepes ceesnWpeeso[es
³esLeer} cenemveeveie=n nes³e. ns cenemveeveie=n oef#eCe esÊej megceejs 60 ceerìj (1080 HegÀì) }ebye Je
HetJe& Heef½ece ªboer 36 ceerìj (108 HetÀì) DeeefCe 2.43 ceerìj Kees} Deens. yeepet®³ee efY ebleer YeJ³e
Demetve leUeµeer 7 les 8 HetÀì ªbo Deensle. yeepet}e HeeC³ee®³ee leUeHe³e¥le Hee³eN³ee Deensle.
cenemveeveie=ne®³ee ceO³eYeeieer HeesnC³ee®ee le}eJe 13 ceerìj (39 HegÀì) }ebye, 8 ceerìj (23
HegÀì) ªbo Je 3 ceerìj (8 HegÀì) Kees} Deens. le}eJee ®³ee efYebleer 2 les 3 ceerìj ªbo Deensle.

le}eJee®³ee ®eejner yeepet}e Jnjeb[s Deensle. l³eeceO³es oef#eCes}e Keesuîee Demetve l³ee®ee
GHe³eesie keÀHe[s yeo}C³eekeÀefjlee nesle DemeeJee. HetJex}e HeeCeerHegjJeþ³eemeeþer efJeefnj Deens. efJeefnjerÜejs ®e
le}eJeele melele mJe®í HeeC³ee®ee HegjJee nesle DemeeJee. le}eJeeleer} HeeCeer yeensj keÀe{C³eemeeþer ceesN³eeb®es
yeebOekeÀece kesÀ}s}s Deens. le}eJe yeebOeleevee HeeCeer efPejHet ve³es Je yeensj®es HeeCeer le}eJeele ³esT ve³es ³ee®eer
efJeµes
³ee cenemveeveie=ne®ee GHe³eesie owvebefove }ewefkeÀkeÀ mveeveemeeþer neslee keÀer, Oeee|cekeÀ
keÀe³ee&meeþer neslee ns meebielee ³esle veener. mveeveie=ne®³ee Deeives³es®³ee yeepetme GIe[îeeJej munotes.in

Page 31

31 met³e&mveevee®eer J³eJemLee nesl eer. [e@. ce@kesÀ ³eeb®³ee celes ö “³ee mveeveie=nele}e Oeee|cekeÀ cenÊJe DemeeJes ”.
keÀe}&ìve®³ee celes ö “mecegêefkeÀveeN³eeJejer} DeÐeeJele ne@ìs} DemeeJes. ”

2) meYeeie=n ö ceesnWpeeso[es ³esLes cenemveeveie=ne®³ee µespeejer megceejs 25 ceer. }ebye (80 HetÀì) Je 25
ceer. (80 HetÀì) ªboer®³ee meYeeie=n Fceejleer®es DeJeµesDeens. ³ee Fceejleer}e ceneefJeÐee}³eerve Fceejle efkebÀJee efJenej Demes veeJe FeflenemekeÀejebveer efo}s Deens.
Hejbleg efle®ee GHe ³eesie µew#eefCekeÀ, ÒeµeemekeÀer³e, Oeee|cekeÀ ³ee HewkeÀer keÀesCel³ee keÀeceemeeþer JeeHej}e peeF& les
meebielee ³esle veener.

3) Oeev³ee®es keÀesþej ö ceesnWpeeso[es Je n[HHee ³esLe s efJeµee} Oeev³ee®³ee keÀesþeje ®es DeJeµesDeensle. ceesnWpeeso[es®es keÀesþej ie{er®³ee efJeYeeieele Demetve les 45.71 ceerìj }ebye Je 22.50 ceerìj
ªbo Deens. l³ee®es oesve efJeYeeie keÀªve Oeev³e meeþJeC³eemeeþer Keesuîee kesÀ}suîee Deensle. n[HHee
³esLeer} Oeev³ee®es keÀesþej oef#eCeesÊej 56 ceerìj }ebye Je HetJe&-Heef½ece 45 ceerìj ªbo Deens. ³eeceO³es
8 ceerìj ªboer®ee jmlee Deens. Òel³eskeÀ efJeYeeieele 6 Keesuîee Demetve oesve KeesuîeeceO³es 2 ceerìj
ªboer®ee jmlee Deens. keÀesþeje®³ee peJeU Oeev³e GlejJeC³eemeeþer keÀÆs yeebOe}s}s Deensle. efYebleervee
meceesjemeceesj efKe[ke̳ee Deensle. ne r Fceejle meeJe&peefvekeÀ cenÊ Jee®eer nesleer. keÀje®³ee ªHeeves ieesUe
kesÀ}s}s Oeev³e meeþJe}s peeF&. µespeejer®e GKeU Deens. l³ee®ee GHe³eesie Oeev³e kegbÀìC³eemeeþer kesÀ}e
peele Dem eeJee. n[HHee ³esLes keÀesþeje µespeejer cepegjeb®eer Jemeefleie=ns meeHe[}s}er Deensle.

4) penepee®eer ieesoer ö iegpejeLeceO³es meeHe[}suîee efµekeÌke̳eeJeªve }esLe} Je jbieHetj ³esLetve
ye@efye}esefve³eeyejesyej mecegêceeiex J³eeHeej meg© neslee ns mHeä nesles. Þeer Deej. Sve. Yeìe ®ee³e& ³eebveer
jbieHetjceOeer} efµekeÌke̳ee®³ee DeeOeejs kegbÀìemeer, Oees} eefJeje, }esLe}, jbieHetj ner Hejosµeeµeer J³eeHeej
keÀjCeejer yebojs nesleer Demes cele ceeb[}s. penepe yeebOeCeer Je ogªmleer keÀjC³eemeeþer }esLe} ³esLes HekeÌke̳ee
efJeìebvee r yeebOe}s}er ieesoer nesleer. ner ieesoer megceejs GÊej-oef#eCe 235 ceerìj }ebye Je HetJe&-Heef½ece 40
ceerìj ªbo DeeefCe 14 HetÀì Gb®eer®³ee efYebleer Deensle. mecegêe®³ee Yejleer®³ee }eìsyejesyej HeeCeer Je penepe
Deele ³esF&} Je Deesnesìer®³ee JesUer n s HeeCeer yeensj peeCeej veener Deµeer J³eJemLee kesÀ}s}er nesleer ³eeJeªve
mecegê ÒeJeemee®es, penepe yeebOeCeer®es, Yejleer -Deesnesìer®es %eeve }eskeÀebvee nesles Demes efometve ³esles.

5) µeemeve kesbÀê ö eEmeOet mebmke=Àleer®³ee SkeÀ Fceejleerle Sk eÀe yeepetme ÒecegKeeme yemeC³eemeeþer peeiee
Deens. l³ee®³ee YeesJeleer keÀener peCeebvee yemeC³eemeeþer peeiee Deens. ³ee Fceejleer®ee GHe³eesie ÒeecegK³eeves
µeemeve kesbÀê efkebÀJee efµe#eCe cnCetve kesÀ}s}e DemeeJee HeCe efveef½ele meebielee ³esle vee ner.

6) yeebOekeÀecee®es meeefnl³e ö eEmeOet mebmke=Àleerleer} yeebOekeÀecee®ee efJe®eej kesÀuîeeme ³ee yeebOekeÀeceele
ÒeLece Yeepe}suîee efJeìeb®ee G}ÁsKe keÀjeJee }eies} ³ee efJeìe YekeÌkeÀce Je }e} jbiee®³ee Deensle. ³ee
efJeìeceO³es keÀcee} DeekeÀeje ®³ee efJeìe 201/2'' x 101/2'' x 31/2'' ceO³e DeekeÀeje®³ee efJeìe
101/2'' x 5'' x 21/4'', efkeÀceeve DeekeÀeje®³ee efJeìe 211/2'' x 4'' x 2'' Fleke̳ee
Deensle. ³eeefµeJee³e ceeveer, efpeHmece cee@ì&j F. JeeHej kesÀ}e peele Demes. cepeyetleermeeþer ceelee rle ®etv³ee®es
efceÞeCe kesÀ}s peele Demes. HeJe&lee peJeUer} yeebOekeÀeceele 2 les 3 HetÀìeb®es oie[e®ee Hee³ee Demes. efJeefJeOe
keÀeceemeeþer }eketÀ[ JeeHejle.
munotes.in

Page 32

32 Jejer} meJe& yeebOekeÀeceeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele HekeÌke̳ee efJeìeb®ee GHe³eesie kes À}s}e Demes.
DeeKeerJe veiejj®evee, Deejesi³e j#eCe keÀjCeejer Yet³eejer ieìejeb®eer J³eJemLee Je Òe®eb[ Fceejleer ns Keeme
Jewefµeìîes efometve ³esleele.

2.5 eEmeOet mebmke=Àleer®ee Nneme :

efmebOet mebmke=Àleer®ee Go³e Je efvecee&lee ³eeyeeyele pemes Jeeo Deensle lemes®e efle®³ee efJeveeMeeyeeyelener
Jeeo Deens. SJe{³ee Òeiele, ÒeieuYe Je YejYejeìerme iesuesu³ee efmebOet mebmke=Àleer®ee veeMe nesCes ner Kesoe®eer
yeeye Deens ner mebmke=Àleer megceejs F.me.Het 1750 les F.me.Het. 1500 ®³ee ojc³eeve veä Peeueer DemeeJee r
³eeyeeyele FeflenemekeÀejebceO³es SkeÀcele veener efmebOet mebmke=Àleer®³ee efJeveeMeeyeeyele Heg{erue ÒeceeCes keÀejCes /
efmeOoeble cee[ues peeleele.

1) HejkeÀer³eeb®es Dee¬eÀceCe - mebj#eCe leìyeoer efkebÀJee mebj#eCee®³ee Dev³e meeO evee®ee Je Mem$eem$ee®ee
DeYeeJe neslee. ³eeJe©ve efmebOet mebmke=Àleerleerue ueeskeÀ Meeblelee efÒe³e DemeeJesle . lesLeerue mebHeVe, meKeJemlet
Hebjlet mebj#eCeeme efmeOo vemeuesu³ee jefnJeeMeeJej Hej®e¬eÀe®es cnCepes ³eg³eglmet®es mebkeÀì Deeues DemeeJes .
l³eeHeg{s l³ee®e efveYeeJe ve ueeieu³eeves mebmke=Àleer®e Nneme Peeuee DemeeJee.

2) Dee³ee&veer efmebOet mebmke=Àleer veä kesÀueer - mej pee@ve ceeMe&ue ³eebvee ceesnspeeso[es ³esLes keÀener ceeveJeer
ne[e®es meebiee[s efceUeues l³ee®³ee DeeOeejs cee@efì&cej Jner uejves cele cee b[uesueer , ’Dee³ee&veer ³ee
mebmke=Àleer®ee efJeveeMe kesÀuee DemeeJee. De vee³ee&b®eer Menjs Je leìyeoer GoOJemle keÀjCeeje cnCetve Fbêeuee
Hegjboj cnìues iesues ues DemeeJes Demes cele ceeb[ues Hebjleg ns De³eesi³e Jeeìles. keÀejCe Dee³e& ns ueesn³egieele
Yeejleele Deeues. efmebOet mebmke=Àleer ner leece´³egieeleerue Deens.

3) keÀe³eoe Je megJ³eJemLee GOJemle - ceesnWpeesoe[es ³esLes jml³eeJej Deefle¬eÀceCes meg© Peeueer . pe[
peJeenj Je Dev³e ceewu³eJeeve Jemlet Heg©ve þsJeC³ee®ee r HeOole Jee{t ueeieueer . ³eeJe©ve Menjele
efveJee&efmelee®eer ieoea Jee{tve keÀe³eoe megJ³eJemLee ve<ì Peeueer nesleer. l³ee®e JesUer HejkeÀer³eeveer Dee¬eÀceCe
kesÀu³eeves ueeskeÀebveer Iejsoejs mees[tve HeUtve iesues . pes ceeies jeefnues l³eeb®eer keÀÊe ue kesÀueer. l³eecegUs ³ee
mebmke=Àleer®ee efJeveeMe Peeuee.

4) J³eeHeej e®ee Nneme - efmebOet mebmke=Àleer®ee J³eeHeej HejosMeele ceesþ³ee ÒeceeCeele meg© neslee . lesJne ner
mebmke=Àleer mece=Oo Je meOeve nesleer . Hebjleg DeKesj®³ee ìHH³eele J³eeHeej yebo Peeu³eeves , meJe& #es$eeJej
og
5) ueeskeÀmebK³ee Jee{ Je ceuesefj³ee®ee ÒeYeeJe - efmebOet mebmke=Àleer ceO³es Òe®eb[ ueeskeÀmebK³es®eer Jee{
Peeu³eeves l³ee®ee HeefjCeece meeceeefpekeÀ Je DeeefL e&keÀ peerJeveeJej Peeuee. lemes®e ceuesefj³ee jesiee®ee ÒeYeeJe
Jee{u³eeves HetCe& ieeJes ve<ì Peeueer l³eecegUs efmebOet mebmke=Àleer®ee Nneme Peeuee.

6) leb$e%eeveeJejerue cekeÌlesoejer mebHeueer - efJeefJeOe vewmeefie&keÀ keÀejCeecegUs Kes[er Deesme H e[ueer
veiejebvee DeJekeÀUe ÒeeHle Peeueer. J³eeHeejer, keÀejeieerje bveer mLeueeblej kesÀues DemeeJes. l³eecegUs veiejeb®eer
lelkeÀeueerve leb$e%eeveeJej®eer cekeÌlesoejer mebHetve l³ee®ee Flej$e HeÀewueeJe Peeuee DemeeJee l³eecegUs efmebOet
mebmke=Àleer®e e Nneme Peeuee DemeeJee. munotes.in

Page 33

33 7) vewmeefie&keÀ mebkeÀìecegUs mebmke=Àleer®ee veeMe - GlKeefvele HegjeJ³ee®³ee DeeOeejs efmebOet®ee veeMe
¬eÀceMeëve neslee De®eevekeÀ Peeu³eeves peeCeJeles DeeefCe ne De HeIeele vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer letve GoYeJeu³ee®es
mHeä nesl es vewmeefie&keÀ mebkeÀìeceO³es efJeefJeOe keÀejCes ceeb[ueer Deens le.

De) veoer ÒeJeene®es ceeie& yeoue - DeeOegefvekeÀ keÀeUele Heg jeJes ÒeeHle Peeues Deensle keÀer efmebOet veoerves
DeeHeuee ÒeJeen yeoueuee neslee. ceeOe es mJe©He Jelmeves n[HHee veie je®³ee efJeveeMeeuee jeJeer veoerves ceeie&
yeoueuee ns keÀejCe ceeveues Deens. HeeC³ee®es Hee$e ogj iesu³eeves mece=OoerJej HeefjCeece Peeuee keÀener JesUe
YetkebÀHeecegUs veoerves ÒeJeen ceeie& yeoueuee l³ee®ee HeefjCeece J³eeHeejeJej Peeuee. mebmke=Àlee r veä Peeueer.

ye) ceneHegjecegUs mebmke=Àleer®ee veeMe - efnceeu e³eeleerue ye He&À efJeleUtve efmebOetle efle®³ee GHeveo³eevee
Deeuesuee ceneHetj ³ee ceneHetjeves ÒeLece ceesþer veiejs GOJemle Peeueer velebj Kes[er veeMe Peeueer ³ee HegjecegUs
ceesWnpees o[es Deesmee[ He[ues DemeeJes l³eecegUs mebmke=Àleer®ee veeMe Peeuee.

keÀ) YetkebÀHeecegUs mebmke=Àleer®ee efJeveeMe - ceesnWpeeso[es Menje®³ee efJeveeMeeuee YetkebÀHe keÀejCeerYetle
DemeeJee . ne YetkebÀHe ceesnWpeeso[es Heeme tve 160 efkeÀceer DeblejeJej Peeuee DemeeJee . l³eecegUs HeeC³ee®eer
HeeleUer Jee{ueer Je Jemeenleeruee OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee.

[) JeeUJebìer ÒeosMeele ©Heelej - efmebOet veoer®³ee KeesN³eeleerue oef#eCes®³ee ÒeosMee®es PeHeeìîeeves nesCeejs
MegieeUeves Ye©ve iesues . l³eecegUs ueesLeue®ee J³eeHeej yebo Peeuee . lemes®e ³eecegUs efJemLeeHevesme ÒeejbYe Peeuee .
efmebOetmebmke=Àleer®ee veeMe Peeuee .

F) ogGlHeeove Jee{ues . ueeskeÀeb®es peerJeve megKe -mece=Oo Peeues. ³ee peerJeveemeeþer ueeskeÀebve er pebieue s ve<ì kesÀueer.
GHe³eesieer Demeuesueer me=äer ve<ì Peeueer l³eecegUs HeeJe mee®es ÒeceeCe keÀceer Peeues . HeefjCeeceer ueeskeÀe bveer
mLeueeblej kesÀues. keÀeefue yebieve ns Menj ³eecegUs G odOJemle Peeues.

Jejerue efJeefJeOe keÀejCeecegUs efmebO et mebmke=Àleer®ee Nneme Peeuee . ³ee keÀeUele iegpejeLe, jepemLeeve,
cenejeä , ceO³eÒ eosMe ³esLes leece´ -Heemebmke=ÀleerJej efmebOet mebmke=Àleer®ee ÒeYeeJe peeCeJelees . efmebOet mebmke=Àleer ve<ì Peeueer keÀer efJeveeMe kesÀuee keÀer
mLeuebelejerle Peeueer , ³eeyeeyele DeÐeeHener efveefM®ele meebielee ³esle veener.

2.6 meejebMe :

efmebOet mebmke=Àleer®ee 1922 ceO³es MeesOe ueeieu³eecegUs Òee®eerve keÀeUeleerue Òeiele mebmke=Àleer®eer
ceeefnleer Peeueer. GlKeveveeceO³es ÒeeHle Peeuesu³ee DeJeMesOeeefce&keÀ, meebmke=ÀleerkeÀ peerJevee®eer DeesUKe Peeueer. l³ee®³ee DeeOeejs peeieeleerue DeefleÒee®eerve Je veeiejer
mebmke=Àleer efmebOet mebmke=Àleer nesleer ns efmeOo Peeuesues efometve ³esles. Òee®eerve keÀeUele pe ieeMeer J³eeHeejer mebyebOe
Demeu³ee®es Dee{Utve Deeuesues Deens.

munotes.in

Page 34

34 2.7 ÒeMve :

1. efmebOet mebmke=Àleer®³ee meeceeefpekeÀ peerJevee®eer ceeefnleer mHe<ì keÀje.
2. efmebOet mebmke=Àleer®³ee DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®ee Dee{eJee I³ee.
3. efmebOet mebmk e=Àleer®³ee Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleerJej Yee<³e keÀje.
4. efmebOet mebmke=Àleer®³ee veiejj®eves®eer JewefMe<ìîes meebiee.
5. efmebOet mebmke=Àleer®³ee Nnemeeme peyeeyeoej þjuesu³ee IeìkeÀeb®eer ceeefnleer efuene.

2.8 meboYe& :

1. Bhattacharya N.N. - Ancient Rituals and their Social
Contents, (Delhi, Manohar
Publication) 1996
2. Jha D. N. - Ancient India in Historical Outline
Motilal Banarasidas, Publishers Pvt.
New Delhi.
3. Kulkarni C. M. - Ancient Indian History & Culture
Karnataka Publishing House,
Mumbai - 1956.
4. Majumdar R. C. - Ancient India, Motilal Banarasidas,
Publishers Pvt. Ltd. New Delhi - 1974
5. Mookerjee R. K. - Ancient India, llahabad, Indian Press,
1956
cejeþer meboYe& ûebLe
1. [e@. ceesjJeb®eerkeÀj Deej.Sme. - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
2. Òee. cee[eakeÀj ceove - Òee®eerve Yeejle, efJeÐee ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
3. Òee. [e@. Deefveue efmebieejs - oef#eCe Yeejlee®ee Fefleneme kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
5. [e@. ÒeYeekeÀj osJe - Òee®eerve Yeejle, efJeÐee ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
6. [e@. meensyejeJe ieeþeU - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
7. [e@. Keeye[s efovekeÀj - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
8. keÀesmebyeer [er.[er. - Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleer Je meY³elee, [e³eceb[
ÒekeÀeµeve, HegCes
efnvoer
1. Pee. [er. Sve. - Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme - efouueer efJeMJeefJeÐeeue³e.
2. LeeHej jesefceuee - Yeejle keÀe Fefleneme, jepekeÀce ue ÒekeÀeMeve, efouueer.
3. Mecee& jeceMejCe - Yeejle keÀe Òee®eerve Fefleneme
4. ÞeerJeemleJe ke=À5. keÀesmebyeer oeceesoj Oecee&ve ob - Òee®eerve Yeejle keÀer mebmke=Àleer Deewj meY³ele e
 munotes.in

Page 35

35 3

JewefokeÀ keÀeueKeb[

IeìkeÀ j®evee:
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 ÒemleeJevee.
3.2 Dee³ee¥®³ee cegU JemleermLeeveeyeÎue®es efme×eble
3.3 peveHeoeyeeyele®eer ceeefnleer
3.4 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer
3.5 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue D eeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
3.6 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer
3.7 meejebMe
3.8 ÒeMve
3.9 meboYe&

3.0 GefÎ<ìîes :

 Dee³ee¥®es Deeieceve Je JemleermLeeveeyeÎue®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 peveHeoebyeÎue®eer ceeefnleer peeCetve Ie sCes.
 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer p eeCetve IesCes.

3.1 ÒemleeJevee :

Òee®eerve keÀeueKeb[eleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& mebmke=Àleer cnCetve JewefokeÀ mebmke=ÀleerkeÀ[s Heeefnues peeles.
³ee mebmke=Àleerleerue ueeskeÀ mJele:uee Dee³e& Demes mecepele nesles. cnCetve®e ³ee mebmke=Àleeruee Dee ³e& mebmke=Àleer
Demes cnìues peeles. Jesoeletve Òeleerle nesCeejer ner mebmke=Àleer Demeu³ee keÀejCes ³ee mebmke=Àleeruee JewefokeÀ
mebmke=Àleer Demes ner cnìues peeles. ³ee mebmke=Àleerves Yeejleer³eebvee JeCe&, DeeÞece, mebmkeÀej, efJeJeen ÒekeÀej Je
SkeÀ$e kegÀìgbye J³eJemLes®eer pe[Ce -Ie[Ce efou³eeves Yeejleer³e Fefleneme DeY³eemee®³ee ¢<ìerves ³ee
mebmke=Àleeruee Devev³e meeOeejCe cenÊJe Deens.

munotes.in

Page 36

36 3.3 Dee³ee&b® ³ee cegU Jemeefle mLeeve eyeÎue®es efmeOoeble

Dee³ee&b®ee cegU ÒeosMe/cegUmLeeve Yeejle keÀ er ³egjesHe efkebÀJee ceO³e DeeefMe³ee DemeeJee ³eeJej celeYeso
Deensle. ³egjesHeer³e FeflenemekeÀejeb®³ee celes , Dee³e& ³egjesHeeletve SefMe³ee ceeiex Yeejleele DeeefCe FjeCeceO³es
iesues lej Yeejleer³e FeflenemekeÀejeb®³ee celes Dee³e& ns cegU®es Yeejlee leerue Demetve les ³esLetve®e peieele DeveskeÀ
efþkeÀeCeer iesues. ³ee meboYee&le Heg{erueÒeceeCes efmeOoeble ceeb[ues Deensle.

De) Dee³ee¥®es cegU JemeeflemLeeve -Yeejle - meJee&le Òee®eerve ûebLe cnCepes $eÝiJeso nes³e. lees ûebLe
Dee³ee¥®ee Deens. ³ee û ebLeele meHle efmebOet®ee GuuesKe Deens. keÀesCeerner DeeHeuee cegU ÒeosMe efJemejle veener.
³ee ûebLeele Dee³ee¥veer cegU ÒeosMee®ee GuuedsKe keÀesþsner kesÀuee veener ³ee meboYee&le FeflenemekeÀejeb®eer celes.

1) [e@. DeefJeveeMe®ebê oeme - Dee³ee¥®es c egU mLeeve cnCepes meHleefmebOet veo³eeb®ee (efmebOet, Pesuece,
jeJeer, efye³eePe, ef®eveeye, meleuepe, mejmJeleer) ÒeosMe nes³e. GÊejsuee - keÀeMceerj, HeefM®eceskeÀ[ s-
ieebOeej, oef#eCeskeÀ[s -jepemLeeve, HetJexuee iebies®es Keesj nes³e. ieebOeej -keÀeyetue Demee pees[Ceeje ÒeosMe
DeeefCe ³es Letve®e Dee³ee¥®³ee DeveskeÀ ìesȳee SefMe³ee, ³egjesHekeÀ[s iesu³ee. l³eeb®³ee celeeuee mebHetCee&vebo,
ue#ceerOej Pee ³eebveer HeeþeRyee efouee.

[e@.[er.Sme.ef$eJesoer - Dee³ee¥®ee cegU ÒeosMe cegueleeve Òebleeleerue osefJekeÀe veoer®³ee Heefjmejele neslee ne
efJe®eej $eÝiJesoe®³ee DeeOeejs ceeb[uee Deens. Hebef[le iebieeveeLe Pee ³eeb®³eeceles , ye´nefDemetv~ Yeejle ner®e Dee³ee¥®eer ceele=Yetceer, Oece&Yetceer nes³e. Þeer³egle Sue.[er.keÀuuee®³ ee celes - keÀeMceerj
efkebÀJee efnceeue³e ÒeosMe Dee³ee¥®ee cegU ÒeosMe DemeeJee. JewefokeÀ meeefnl³eele efnceeue³eeleerue JevemHeleer®es
JeCe&ve Deeuesues Deens . l³eeJe©ve ns cele ceeb[ues Deens.

[e@. jepeyeueer Heeb[s®³ee celes - Dee³ee¥®ee cegU ÒeosMe ceO³eÒeosMe DemeeJee. mebHetCe& Yeejleer³e
meeefnl³eele, HejbHejeiele keÀLee, keÀeJ³eele Dee³e& yeens©ve Deeues Demee GuuesKe veener. Dee³ee¥®ee cegU
ÒeosMe ceO³eÒeosMe DemeeJee. ne cegU ÒeosMe mees[tve HebpeeyeceO³es iesu³eeveblej $eÝiJesoe®eer j®evee kesÀueer.
HebpeeyeceOetve HeefM®ece Yeejle , ceO³e DeeefMe³ee, HeefM®ece DeeefMe³eele Dee³e& iesues. mJeeceer o³eevebo mejmJeleer ,
Heepeeaìj®³ee celes Dee³e& ns cegU®es efleyesìceOeerue DemeeJesle.

DeveskeÀ Yeejleer³e efJe®eejJebleebveer Dee³ee¥®eer cetU Y etceer Yeejle Deens Demes meebefieleues. Dee³ee¥®³ee
$eÝiJesoele kesÀJeU Hebpeeye Je DeemeHeeme®³ee ÒeosMee®es JeCe&&ve kesÀues Deens. GÊej Hebpeeyeele De meuesueer
cebpeeve HeJe&leÞesCeer, ³e%e³eeiee®eer Jee{ nesCeeje ÒeosMe, Fb[es -³egjesHeer³e YeeJe lelmece YeekeÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens.

Dee³ee¥®ee cegU ÒeosMe Yeejle veener Demes cele ceeb[CeeN³ee bveer keÀener leke&À ceeb[ues Deensle. Dee³e& pej
cegU Yeejl eer³e nesles lej , l³eebveer mebHetCe& Yeejlee®es Dee³eeakeÀjCe keÀe kesÀues veener . kesÀJeU GÊejYeejlee®es
Dee³eeakeÀjCe kesÀues . oef#eCe Yeejleele êefJe[ YeekeWÀê neslee. Dee³ee¥veer HeefM®eceesÊej mebmke=Àleer®ee Òemeej kesÀuee. keÀesCeer Yeejleer³e yeensj peeTve munotes.in

Page 37

37 yemeuesuee veener . Gueì yeensj®es Yeejleele Deeuesues Deensle. $eÝiJesoe le JeeÐee®ee, leeboUe®ee, efceþe®ee
GuuesKe veener ³eeJe©v e les HejkeÀer³e DemeeJesle.

ye) Dee³ee¥®ee cegU ÒeosMe - GÊej Oe´gJe - ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®ee efmeOoeble -
ueeskeÀceev³e yeeU iebieeOej efìUkeÀ ³eebveer ’DeeeqkeÌì&keÀ nesce Fve o Jesoepe“ ³ee DeeHeu³ee
ûebLeele Dee³ee¥®es cegUmLeeve GÊej Oe´gJee®e e ÒeosMe DemeeJee Demee efmeOoeble ceeb[uee. $eÝiJesoeleerue Fbê Je
Je=Êemegje®es ³egOo, yeHeÀe&U ÒeosMee®es JeCe&ve, oerIe&keÀeueerve je$e Je efoJeme, GDeefiveGHeemeves®es Deefivenesce F. HegjeJ³eeb®³ee DeeOeejs Dee³ee¥®ee GÊejOe´gJe ne cegUJemeeflemLeeve DemeeJesle.
lesLetve®e les FjeCe ke Yeejleele meHle efmebOet®³ee Heefjmejele Deeues DemeeJesle.

DeveskeÀ efJeJoebveeveer ueeskeÀceev³e efìUkeÀeb®es cele Deceev³e kesÀuesues Deens . keÀejCe pej Dee³ee¥®ee cegU
ÒeosMe GÊej Oe´gJe cee veuee lej Dee³e& meHleefmebOet ÒeosMeeuee keÀOeerner osJeke=Àle³eesefve cnCeCeej veenerle.
l³eeb®ee lees ÒeosMe Demelee lej , l³eebveer GÊejOe´gJee®es mHe<ì JeCe&ve kesÀues Demeles . Hejbleg lemes l³eebveer kesÀuesues
veener l³eecegUs lees cegUÒeosMe Dee³ee¥ ®ee vemeeJee.

keÀ) Dee³ee¥®ee cegU ÒeosMe - ³egjesHe ë- Yeejleer³e Feflenemeele Dee³ee¥®ee cetU JemeeflemLeeve ne SkeÀ
Jeeoe®ee ÒeMve Deens. ne ÒeMve 16J³ee MelekeÀele ÒeLece efvecee&Ce Peeuee. efHeÀefueHees meemesìer veeJee® ³ee
Fìeefue³eve J³eeHeeN³ee®es 1553 -88 ³ee keÀeUele ieesJ³eele JeemleJ³e nesles . l³eeves ÒeLece mebmke=Àle Je
³egjesHeeleerue keÀener YeecetU SkeÀ DemeeJes Demes 1786 ceO³es mej efJeu³ece pee svme ³eeves cele ceeb[ues. ûeerkeÀ, ue@efìve, ieesefLekeÀ,
mebmke=Àle F YeeYeeÒeceeCeele meec³e Dee{Ules. ³egjesHeeleerue Òe®eefuele YeeKetHe®e meec³e Deens. l³eecegUs Dee³ee¥®es cegU JemeeflemLeeve Yeejleeyeensj Demee Jes, Demes efJeJoeveeb®es
cele Deens.

[e@.Heer.ieeF&ume ³eeves meJe&ÒeLece Yeenbiesjer®ee ieJeleeU cewo eveer ÒeosMe efkebÀJee [sv³etye veoerkeÀeþ®ee ÒeosMe Dee ³ee&®ee cegUÒeosMe Demee Jee. l³eeves
keÀener YeewieesefuekeÀ efveveoer®ee [eWiejeU ÒeosMe cegUÒeosMe DemeeJee. Dee³e& ient Je peJe DeVe cnCetve JeeHejle. iee³e, yewue, kegÀ$ee,
njerCe, Yes[, Iees[e, ceekeÀ[ F. Òe eCeer Heefj®eerle Demetve , nÊeer, Jeeie, iee{Je ns ÒeeCeer ceeefnle vemeeJesle
³ee ÒeosMeeletve SefMe³ee cee³evej, cesmeesHeesìeefve³ee, FjeCe, DeeefCe Yeejle ³ee ÒeosMeele Dee³e& Deeues
DemeeJesle. j@Hmeve®³ee celes Dee³e& cetU®es F& Meev³e ³egjeHeeleerue DemeeJesle. pece&ve Hebef[le HesvkeÀe ³eeves
DeveskeÀ mHeäerkeÀjCee®³ee DeeOeejs pece&veer®ee ÒeosMe ne Dee³ee¥®es cetUmLeeve DemeeJes. nì&®³eeceles Dee³ee&®es
cegUJemleermLeeve ³egjesHeeleerue Demetve keÀener ìesȳee FjeCe Je Yeejlee le mLeueebleefjle Peeu³ee.
vesnefjbie®³ee celes - oef#eCe jefMe³eeleerue ieJeleeU ÒeosMeeuee Dee³ee¥®es cegUmLeeve keÀefuHeues Deens.
³eg¬esÀveceO³es F.me.Het.300 ceOeerue meeHe[uesu³ee ceeleer®³ee Yeeb[îee®³ee DeeOeejs cele ceeb[ues $eÝiJesoele
JeCe&ve ke sÀuesu³ee YeewieesefuekeÀ DeeefCe JevemHeleer®³ee efJevemeeJee.
munotes.in

Page 38

38 ce@keÌmeceguej ³eeb®³ee celes - ceO³e DeeefMe³eeleerue yewe fkeÌì^³ee ns Dee³ee¥®es cegU Jemeefle mLeeve nesles.
ce@keÌmeceguejv es ³ee®ee GuuesKe `ueskeÌ®eme& Dee@ve o mee³evme Dee@HeÀ ueQiJespesme' ceO³es kesÀuee Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. Dee³ee¥®³ee cegU JemeeflemLeeveeyeÎdue DeeHeues cele meebiee.








3.3 peveHeoeyeeyele®eer ceeefnleer

peveHeo pevejep ³eeMeer mebyebOeerle Demetve peveHeoe®ee DeLe& peveeJejer meÊee DeLeJee ueeskeÀebJejerue
meÊee Demee neslees. ³ee He×leerceO³es DeeHeu³ee kegÀueyeebOeJeeHewkeÀer SkeÀe J³ekeÌleer®eer peveHeoeJej efve³egkeÌleer
kesÀueer peele nesleer Je l³ee J³ekeÌleeruee M eemeve keÀjC³ee®es DeefOekeÀej ÒeeHle nesle nesles. peveHeo keÀl³ee&®es
mLeeve meeceev³e ueeskeÀebHes#ee Þes<þ opee&®es nesles. peveHeoe®³ee keÀeueKeb[ele pevekegÀue Je jep³e mece©He
mecepeueer peele nesleer.

1) peveHeoe®³ee Go³ee®eer HeeMJe&Yetceer :
meg©Jeeleer®³ee keÀeueKeb[ele ceeveJe DeLe&Yeìke̳ee DeJemLesle neslee. Mesleer Hes#ee l³ee®es
HeMegHeeueve ns GojefveJee&ne®es cegK³e meeOeve nesles. l³eecegUs ceeveJe DeeHeu³ee iee³eeRmen S keÀe®e ieesþîeele
jenle nesslee . cee$e Demes ieeF¥®³ee ieesþîeele jenCeejs meJe&®e ueeskeÀ DeeHeu³eeuee SkeÀe®e JebMeeleerue Je
meceiees$eer ceevele vemele. HeefjCeeceer ³ee ueeskeÀele ÜsMe YeeJevee efvecee&Ce nesle Demes Je ³eeletve®e mebIeGodYeJele nesles. lemes®e ieesOeveeJe©vener ³ee ueeskeÀebceO³es mebIeceesþs mLeerj jep³e efvecee&Ce keÀjle e Deeueer veener. Gueì ³ee ueeskeÀebveer íesìer íesìer pevejep³e efvecee&Ce
kesÀueer Je ³eeletve peveHeoe®ee Go³e Peeuee.

2) HetJe& JewefokeÀ pevekegÀueer³e j®evee :
HetJe& JewefokeÀ meeceeefpekeÀ j®evesleerue pevekegÀueer³e peerJevee®es Je®e&mJe peve Je efJeMe ³ee $eÝiJesoele
JeeHejuesu³ee MeyoebJe©ve efometve ³esles. JewefokeÀ peve ne meJee&le ceesþe meceepee®ee Yeeie ceeveuee peelees. ³ee
keÀeueKeb[ele meHleefmebOetves J ³eeHeuesu³ee Hebpeeye DeeefCe Gllej ÒeosMee®³ee HeefM®ece Yeeieele íesìer
pevekegÀueer³e jep³e efvecee&Ce Peeueer nesleer. ner jep³e ieesOeveemeeþer jep³e keÀjle nesleer. HetJe& JewefokeÀ
keÀeueKeb[ele jepeHeo ner ÒeecegK³eeves pevekegÀueer³e mebK³ee nesle er. lees DeeHeu³ee ueeskeÀebJej jep³e keÀjlees
cnCetve l³eeuee l³ee keÀeueKeb[ele j#eCekeÀlee& cnìues peele nesles. meYee DeeefCe meefceleercegUs ³ee Heoeuee
ceesþîee ce³ee&oe nesl³ee.


munotes.in

Page 39

39 3) Gllej JewefokeÀ pevekegÀueer³e j®evesleerue HeÀjkeÀ :
Gllej Je wefokeÀ keÀeueKeb[ele Dee³ee&®eer keÀce&Yetceer Gllej ÒeosMee®³ee HeefM®ece YeeieeHe³e¥le
Heesn®eueer nesleer. ueesKeb[er Mem$eeb®³ee JeeHejecegUs l³eeb®ee ne efJemleej megueYe Peeuee neslee. Gllej JewefokeÀ
keÀeueKeb[ele íesìer íesìer pevekegÀues cee sþ-ceesþîee efJeYeeieele ªHeeblejerle Peeueer nesleer. ³ee keÀeueKeb[ele
efkeÀJeer Je Hegj ns SkeÀ$e ³esJet ve l³eebveer l³eeb®es pevekegÀue efvecee&Ce kesÀues nesles Je l³eebveer Gllej ÒeosMe®ee HetCe&
Yeeie DeeHeu³ee leey³eele DeeCeuee neslee. ìHH³ee ìHH³eeves pevekegÀuee ceO³e ÒeeosefMekeÀ ÒeJe=Êeer yeUe Jeueer
nesleer. peveHeo ³ee mebkeÀuHevesuee cenÊJe ÒeeHle nesJet ueeieues.

4) peveHeoekeÀ[s Jeeì®eeue :
ÒeeosefMekeÀ ÒeJe=ÊeerceO³es Peeuesueer Jee{ Je ueesKeb[e®ee Jee{uesuee JeeHej ³eecegUs Heg{s ceesþer j ep³e
efvecee&Ce Peeueer. ner jep³e Heg{s ueYetefcekeÀe cenÊJee®eer þ© ueeieueer. jepeieerjer, jepeIeeì, ef®ejbo, Je keÀewmebyeer ³ee efþkeÀeCeer veeiejer
Jemeenleer efvecee&Ce Pe eu³ee. Gpewve, keÀesmeue Je ceieOe ³eeb®eener efJemleej Peeuee. ³ee efJekeÀeme Je
efJemleejecegUs pevekegÀuee SsJepeer peveHeoe®eer efveefce&leer Peeueer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. peveHeoeyeÎue®eer ceeefnleer meebiee.









3.4 JewefokeÀ keÀeu eKeb[eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer

HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer :
Dee³e& efmebOet Heefjmejele mLeeef³ekeÀ Peeues . lesJneHeemetve meecegoeef³ekeÀ HeOoleerves peerJeve peiele
nesles. lesLes®e Mesleer J³eJemee³eeu ee ÒejbYe kesÀuee. GlHeeove Jee{lee®e Þece efJeYeeieCeer ¬eÀceÒeeHle Peeueer.
Dee³ee&®es meeceeefpekeÀ peerJeve pemepemes efJekeÀefmele nesT ueeieues lemelemes veJeveJeerve J³eJemee³e meg© Peeues.
Dee³ee¥®eer meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer Heg{erueÒeceeCes e fometve ³esles.

1) Dee³ee& b®eer kegÀì tbyemebmLee - Dee³ee¥veer YeìkebÀleer peerJevee®ee l³eeie keÀ©ve efmLej Peeues. meeceeefpekeÀ
mJeemL³ee®³ee peerJevee®ee DeeOeej cnCepes kegÀì tbye nes³e. Dee³ee¥®eer SkeÀ$e kegÀì tbye HeOole Demetve meeOeejCe
leerve efH e{îee SkeÀ$e jenele nesl³ee. kegÀì tbyeeuee kegÀue efkebÀJee ie=n cnCele Demes , l³ee®³ee ÒecegKeeuee
ie=nHeleer/efHelee/ocHeefle cnCele Demes. kegÀì tbye HeOole efHele= meÊeekeÀ nesles DeeF& -Jeef[ueebvee uee[eves
vevee Je lele ner veeJes nesleer. DeeojeefleL ³e ns kegÀì tbyee®es JewefMe<ìîes nesles. ie=nHeleer DeeHeu³ee Helveeryejesyej
meJe& ÒekeÀej®es Oeeefce&keÀ efJeOeer keÀjle Demes. kegÀìgbyeeceO³es efHelee, cegueiee, cegueieer yeefnCe, YeeT, Deepee -
Deepeer F. Demes. ceguee -cegueeR®³ee ueiveele Jeef[ueeb®ee r cenlJee®eer YetefcekeÀe Demes. Jeef[ueeb®³ee veblej ceesþe munotes.in

Page 40

40 cegueiee ÒecegKe Demes. l³ee Jeef[ueeb®eer mebHeÊeer Jeejmeeuee efceUle Demes. cegueiee vemesue lej cegueeruee ÒeeHle
nesle Demes. kegÀ ìtbye ÒecegKee me DeHel³e vemeu³eeme l³eeme oÊekeÀ IesC³ee®ee DeefOekeÀej neslee.

2) Dee³ee¥®eer JeCe&J³eJemLee - Dee³ee&®eer meceepej®evee ner meeceeefpekeÀ mecegneb®eer yeveuesueer nesleer. ³ee
meeceeefpekeÀ mecegnebvee JeCe& Demes cnCele. ns JeCe& l³eeb®³ee keÀeceeJe©ve He[uesues nesles. Hejbleg les Heg{s JebMe
HejbHejsves þjues peeT ueeieues. $eÝiJesoeleerue Heg©HeOoleer®ee ÒeLece GuuesKe efceUlees . Hejbleg ³ee keÀeUele peeefle mebmLes®es DeefmlelJener veJnles. meceepee®³ee
iejpee Jee{u³ee l³ee YeeieJeC³eemeeþ er mJeleb$e J³eJemee³e keÀjCeejer JeCe&J³eJemLee efvecee&Ce Peeueer. ÒeejbYee r
leerve JeCe& cnCepes ye´ecnCe , #eef$e³e, JewM³e ns nes³e. $eÝiJesoele pes meeceeefpekeÀ peerJeveÒeefleefyebefyele Peeues
Deens l³eecegUs JeCe& Je peeleer Demee GuuesKe veener. ³eeJesUer ³egOo, DeO³e³eve, Mesle - J³eeHeej Je GÐeesie ns
ÒecegKe J³eJemee³e nesles l³eeJe©ve ns leerve JeCe& efvecee&Ce Peeues DemeeJesle. ye´ecnCe -Jeso, efJeÐee, DeO³e³eve,
Oece&efJeOeer, ceb$eleb$e Je Dev³e yeeweqOokeÀ keÀeces ³ee Jeiee&keÀ[s efoueer. m eceepeeleerue DeefleMe³e Òeefle<þe Je
meceepeHej©nesles l³eeb®³eekeÀ[s meceepee®³ee mebj#eCee®eer peyeeyeoejer efoueer , les #eef$e³e nes³e. meceepeHeg©#eef$e³e þjues. JewM³e - pes Mesleer, J³eeHeej Je Flej GÐeesie keÀjerle Demele l³eeb®ee JewM³e JeCe& le³eej
Peeuee. ³ee leerve JeCee&®eer j®evee pevceeefOeef<þle vemetve iegCekeÀcee&Jej DeeOeefjle nesles. iegCeevegmeej
keÀesCeleener JeCe& efveJe[C³ee®es m Jeeleb$³e Òel³eskeÀeuee nesles. l³eeb®³ee jesìer -yesìer®es J³eJenej ®eeuele Demele.
oeme/Megê -Dee³ee¥veer Devee³ee¥®ee HejeYeJe kesÀu³eeveblej Dee³ee¥®³ee ¢<ìerves Devee³e& oeme (iegue ece) þjuesle.
l³eecegUs l³eebvee DeefleMe³e nerve JeeieCetkeÀ efoueer. e fveke=À<ì opee&®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele. les Dee³ee¥®³ee
¢<ìerves DemHe=M³e þjues. ³ee Jeiee&uee Megê cnCeC³eele ³esT ueeieues les meceepe Heg©
3) JeCe& mebkeÀj - ÒeejbYeer®³ee keÀeUele SkeÀe JeCee&letve ogmeN³ee JeCee&ceO³es pe elee ³esles. Goe. efJeMJeeefce$e
ne #eef$e³e veblej ye´ecnCe Peeuee. DeKesj®³ee keÀeUele JeCe&Yeso Peeues . JeCe& MegOolee jeKeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee Hejbleg Heg{®³ee keÀeUele G®®e Jej Je keÀefve<þ JeOet ³eeb®³eele efJeJeen nesT ueeieues. l³eeme Deveguee sce
efJeJeen cnCeleele. keÀefve<þ Heg©efJeJeenerle mebleleeruee meceepeele ceeve veJnlee. Megê He g©mecepeleele. #eef$e³e H eg©³eeb®³ee mebleleeruee ceeieOe cnCeleele. ³eeletve®e JeCe& mebkeÀj nesT ueeieues. l³eecegUs DeveskeÀ peeleer Heg{®³ee
keÀeUele efvecee&Ce Peeu³ee.

4) m$eer peerJ eve - $eÝiJeso keÀeUeleerue meceepe Heg©m$eer³eebvee meceepeele ceevee®es mLeeve nesles. c egueeÒeceeCes efMe#eCe Je mebiees Heve kesÀues peele Demes.
DeeJe[ervegmeej peesef[oej efveJe[C³ee®es mJeeleb$³e nes les. Heg©meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ DeefOekeÀej m$eer³ee bvee nesles. m$eer cnCepes Ieje®es meJe&mJe®e (pee³ee Fot De lece) Demes
efJeMJeeefce$e meebieleele. cespeJeev³ee, ve=l³e, Oeeefce&keÀ keÀe³e&¬eÀce ³eeceO³es m $eer³ee menYeeieer nesle Demes.
DeeO³eeeqlcekeÀ GVeleermeeþer Deepevce DeefJeJeeefnle jent MekeÀle Demes. efJeMJeJeeje, Iee smee, DeHeeuee,
FvêeCeer, ueesHee cegêe, efmekeÀlee, efveveeJemeer F. megkeÌlekeÀl³ee& ($eÝ®ee j®evee) efJeotDee{Ulee le. yeeuenl³ee, meleer HeOole, He[oe HeOole F.HeOoleer $eÝiJeso keÀeUele veJnleer.
efJe

Page 41

41 mesJee kesÀueer. yeeueefJeJeen HeOole veJnleer. cegueer®ee G Heve³eve mebmkeÀej kesÀuee peele Demes. SkeÀHelveerlJe Je
yengHelveerlJe efJeJeen HeOole DeeefCe efJeOeJee efJeJeen HeOole nesleer. Heg$e vemeuesu³ee efJeOeJee m$eeruee DeeHeu³ee
oerjeMeer efve³eesie HeOoleerves Heg$eÒeeHleer keÀjlee ³esle Demes. keÀenerJe sUe ÒesceefJeJeen nesle Demes. m$eer³eebvee
efHelee, Heleer ³eeb®³ee ceeueceÊesle JeejmeenkeÌkeÀ veJnlee. meYee -meefceleerceO³es ÒeJesMe keÀ©ve jep³ekeÀejYeej
keÀjlee ³esle vemes. pevekeÀ jepee®³ee meYesle ye´cneJeeefoveer efm$e³eeb®es oue Demetve , l³ee®ee r ÒecegKe ieeieea
nesleer. Iejeleerue cegueieer ieeF&®es otOe keÀe{C³ee®es keÀece keÀjle Demeu³eeves efleuee ogefnleer (ogefn$eer) Demes
cnìues nesles.

5) efJeJeen mebmkeÀej - $eÝiJeso keÀeUele efJeJeen mebmLee efJekeÀefmele Peeueer nesleer. efJeJeen ne S keÀ
Oeeefce&keÀ mecemkeÀej mecepeuee peeF&. $eÝiJesoeceOeerue efJeJeenmegkeÌleele efJeJeeneyeÎue ceeefnleer efouesueer
Deens. meeOeejCeHeCes SkeÀHelveer efJeJeen ÒeLee nesleer. Hejbleg jepes Je Þeerceble ueeskeÀ DeveskeÀ efJeJeen keÀjle
Demes. om³et efkebÀ Jee Me$etMeer efJeJeen mebyebOe efveefefJeJeen kesÀuee peele Demes. mJe³ebJej efJeJeen HeOole nesleer. m$eeruee Heleer efveJe[C³ee®ee DeefOekeÀej neslee.
DeefJeJeeefnle cegueeruee Deceepet cnCele. ®ec e& jesieecegUs Iees$eÝiJesoele GuuesKe Deens. efJeJeen efJeOeer yengOee JeOegie=ner nesle Demele. yeeueefJeJeen, meiees$e efJeJeen
Òe®eefuele veJnlee. cegueer®es Je³e 16 les 20 JeosC³ee®eer ÒeLee nesleer. lees iee³eer®³ee mJe©Heele efouee peele Demes. meJeCe&, meiees$e DeeefCe efvekeÀì mebyebOeerle
efJeJeen nesle vemes. DeefJeJeeefnle Demeuesu³ee cegueer DeeHeu³ee Jeef[ueeb®³ee Iejer jentve l ³eeb®³ee kegÀìgbyee®eer
mesJee keÀjle Demes. Heg$enerve efJeOeJesuee Heg$eÒeeHleer He³e¥le DeeHeu³ee oerjeMeer Mejer jmebyebOe þsJelee ³esle Demes.
ner ÒeLee efve³eesie ÒeLee cnCetve DeesUKeleele.

6) Yeespeve - $eÝiJesoeleerue GuuesKeeJe©ve meceepee®³ee Dee nejele MeekeÀenej Je ceebmeenej neslee.
l³eeb®³ee Deenejele ient, leebotU, leerU, peJe, meelet ³ee Oeev³ee®ee GHe³eesie kesÀuee peeF&. ogOe, ogOee®es
HeoeLe&, HeÀUs, YeepeerHeeuee ³eeb®eener GHe³eesie neslee. ceebmeenejeceO³es yekeÀjer, ceW{îee, yewue, cee mes ³eeb®ee
GHe³eesie kesÀuee peeF&. DeMJecesOee®³ee JesUer Iees[îee®es ceebme KeeC³ee®eer ÒeLee nesleer. ueive, GlmeJe, ³e%e
F. Òemebieer ceebme Je ceÐe mesJeve keÀjle. meescejme ne ueeskeÀefÒe³e Demetve ³e%e Je ³egOo Òemebieer Òe eMeve kesÀuee
peeF&. l³ee cegUs #eef$e³eJe=Êeer Jee{les Demee mecepe neslee . yewue Je ieesNne ³eeb®es ceebme ueeskeÀefÒe³e nsles. ceÐe
Oeev³eeHeemetve yeveJeerle. ceÐeHeeve ns ogJ³e&meve mecepeues peeF&. efkeÀkeÀeìes Ò eosMe Je cetpeJeled HeJe&leeJej
meesceJeuueer ceesþîee ÒeceeCeeJ ej GieJele Demes. ient Je ³eJe ns ÒecegKe DeVe nesles.

7) JesMeYetnjerCeer®eer keÀele[er ³eeb®³eeHeemetve yeveefJeuesueer Je efJeefJeOe jbieeb®eer Demele. k eÀcejsYeesJeleer iegb[eUuesueer
efveefJe, Debieele Ieeleuesues Jem$e cnCepes®e DeOeesJem$e cnCepes Jeememe efkebÀJee HeefjOeeve nes³e.
Dees{CeermeejKes HeefjOeeve kesÀuesues Jem$e DeefOeJeeme (GÊejer³e) nes³e l³eeme DeukeÀ efkebÀJee ogHeer
cnCeleele. meeOe ejCeHeCes DeekeÀeMeeleerue leeN³eeb®es l³eeJej keÀefMeo keÀe{uesues Demes. ye´cn®eejer njCee®eer
keÀele[er JeeHejle ³e%ee®³ee JesUer leH³e& (jsMeceer DevleJe&m$e) JeeHejle Demele. m$eer Heg©Heie[er JeeHejle Demele. Heg©HesMemkeÀejer veeJee®³ee m$eer³ee megF&ves keÀefMeos Jem$eeJej keÀjle Demele. munotes.in

Page 42

42
8) kesÀMeYetþsJele. efm$e³ee kesÀmee®³ee 2,3,4 Je sC³ee Ieeuele. lesue ueeJetve kesÀme efJeb®eje³e®eer ÒeLee nesleer. Heg©kesÀmee®ee ®eg[e [eske̳eeJej yeebOele. Heg©
9) DeuebkeÀej - m$eer Heg©ceesl³eeb®es nej, kesÀmeele kegÀjerj, lees[s, ieȳeele efvemkeÀ, meJe& jlveeb®es ceCeer, vegHetj, yeepetyebo, Debieþer F.
DeuebkeÀej nesles. meesves, ®eeboer, jlve, ceCeer F. DeuebkeÀej Demes.

10) ÒemeeOe ves - Dee³ee¥vee meepe Me=bieejele efJeMesMejerjMegOoermeeþer ®ebovee®ee JeeHej keÀjle Demele. keÀepeU, HeeJe[j , ueeueer, megiebOeerêJ³es HegÀueeb®³ee
ceeUe JeeHejle. Deesþ, ieeue, veKes, Hee³e jb ieefJele. ®eg[ekeÀce&ve (peeJeU keÀe{Ces) Je iees oe (MeW[er
jeKeCes) Demes oesve JesUe kesÀme keÀeHeC³ee®es efJeOeer nesle.

11) ceveesjbpevee®eer meeOeves - jLemHeOee&, Iees[îeeb®eer mHeOee&, Heemes (Oegle), ve=l³e, iee³eve, efMekeÀej,
mebieerle, ceg efä³egOo ner Dee³ee¥®eer ÒecegKe ceveesj bpevee®eer meeOeves nesleer. Ðet leele Yeeb[Ces, keÀpe&yeepeejerHeCee,
peveefveboe, meJ e&veeMe F. DeveLe& Dees{Jeleele ³ee®eer peeCeerJe nesleer. mHeOee& ³eemeeþer Deeefpe Meyo neslee.
mHeOee&®³ee cewoeveele keÀe<þe/meHl³e cnCele efJeMHeuee veeJee®³ee peueo OeeJeCeeN³ee Iees[îee®ee GuuesKe
Deens. mebieerleeceO³es ve=l³e iee³eve, JeeÐe ³eeb®ee meceeJesMe neslee. Jeeod³eeceO³es {esue, yeemejer, meejbieer,
JeerCee, MebKe, PeeBPe ce=obie Je ogvogYeer ns cenlJee®es nesles. DeeveboeslmeeJee®³ee Òemebieer m$eer Heg©keÀjle. Jeerj Heg©HejMet ³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee peele Demes.

12) DeeÞece J³eJemLee - $eÝiJesoe®³ee MesJe쮳 ee keÀeueKeb[ele peerJeve peieC³ee®³ee GÎsMeeves
DeeÞeceJ³eJemLee mLeeHeve Peeueer. Hejbleg ³ee®ee GuuesKe efceUle veener. DeeÞece J³eJemLes®es ®eej Yeeie
Demetve ÒeLece leerve Je Cee¥®³ee (ye´ecnCe, #eef$e³e, JewM³e ) ueeskeÀebvee ÒeJesMe neslee. Megêebv ee ³eebceO³es ÒeJesMe
veJnlee.

13) ie=nJ³eJemLee - Yeejleele Deeu³eeJej Dee³e& mLeeef³ekeÀ Peeues. l³eeb®eer Iejs, ueeketÀ[, yeebyet, Jesle
³eeæbveer yeveJeuesueer Demele. Òel³eskeÀ Iejele DeefiveMeeUe Demes. l³eeceO³es melele DeefivepeJeU Demele.
l³eeb®³ee YeesJeleer yemeC³eeGþC³ee®eer Keesueer Demele. IejepeJeU®e iegjebmeeþer ieesþe Demele.

14) Dee³ee¥®eer keÀuee - Dee³ee¥vee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀuesceO³es ©®eer nesleer. keÀuesmeboYee&le Dee³e&
peeie=le Demetve keÀues®³ee efJekeÀemeemeeþer Òe ³elveMeerue nesles. ³ee keÀeUele YeìkeÀleeR®es peerJeve mebHetve les
efmLej Peeues nesles. l³eeb®³eekeÀ[s JesU neslee. l³eebvee p³ee p³ee iejpee efvecee&Ce Peeu³ee l³ee mees[JeC³ee®³ee
Òe³elveeletve l³eeb®³ee keÀues®ee efkebÀJee meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀe me Peeuee.

1) keÀeJ³e keÀuee - Dee³ee¥veer keÀeJ³e keÀuesceO³es KetHe Òeieleer kesÀueer nesleer. l³ee®es GoenjCe cnCepes
$eÝiJeso ûebLe nes³e. $e ÝiJesoeleerue keÀeJ³e mebieerle ce³e Je efJeefJeOe YeeJeveeb®es lejbie oeKeJeCeejs nesles.
efvemeie&¢<³eeb®es osJeleerkeÀjCe kesÀues. l³eeb®eer DeejeOevee keÀjC³eemeeþer keÀeJ³e j®evee kesÀueer. ie=lmeceo, munotes.in

Page 43

43 efJeMJeeefce$e, JeeceosJe, Deef$e, YejJoepe, Jeefme<þ, keÀCJe ³ee keÀJeeR®³ee efkeÀl³eskeÀ efHe{îeeble keÀefJelJe nesles.
GDeensle.

2) uesKevekeÀuee - $eÝiJesoeleerue uesKevekeÀuee ceeefnle nesleer keÀer veener. ns meebieCe s keÀþerCe Deens. keÀejCe
l³ee®ee GHe³eesie keÀjerle Demele efkebÀJee vemele ³eeyeeyele ceeefnleer keÀesþsner veener. Jesoceb$e ieg©keÀ[tve
efMe<³eeves I³eeJesle Je cegKeesodie le keÀejeJe³ee®es Demeu³eecegUs uesKevekeÀuesuee HeÀejmes cenlJe vemeeJes.

3) mLeeHel³e keÀuee - $eÝiJesoele Hegj Meyoeb®ee GuuesKe ceesþîee YeJeveebmeeþer kesÀuesuee Demelees. ³ee
keÀeUele ie=n, jepecenue, veiej ³ee®es %eeve Dee³ee¥vee nesles. nc³e& Meyo jepe Òeemeeo ³eemeeþer JeeHejuee
peele. Dee³ee¥veer Fbêe®³ee YeJ³e Òeemeeoe®es JeCe&ve meenm$e Keebyeeb ®ess Je DeveskeÀ ÒeJesMeJoejeb®es efveJeeme
mLeeve Demes kesÀues . l³eecegUs leer keÀuee Dee³ee¥vee DeJeiele nesleer. $eÝiJesoele ogie&, Dee³eme, DeM®ece³e,
meg¢{YeJeve ³ee Meyoeb®ee GuuesKe ³eslees. l³eeJe©ve l³ee bvee ner keÀuee DeJeiele nesleer.

4) JeeÐe- ve=l³ekeÀuee - Dee³ee¥veer JesieJesieUer J eeÐe efvecee&Ce kesÀueer nesleer. efJeMesJesUer ve=l³e kesÀues peele Demes. l³eeJe©ve JeeÐe -ve=l³ekeÀuee %eele nesleer.

5) efJeefJeOe Oeelet®es Deue bkeÀej yeveJeC³ee®eer keÀuee nesleer.
6) keÀeHe[ efJeCeCes, efMeJeCes DeeefCe j bie osC³ee®eer keÀuee ner ceenerle nesleer
7) efJeefJeOe Oeelet®eer meeefnl³e yeveJeC³ee®eer keÀuee - Yeeb[er, efMekeÀejer®es meeefnl³e, Dee³egOos, F.

15) Dee³ee¥®es efJe%eeve - $eÝiJesokeÀeueerve Dee³ee¥veer JewOekeÀ, keÀeJ³e, p³eesefleÒeieleer kesÀueer. efJeMes³e#ecee cnCepes #e³ejesie ne HeÀej Ye³ebkeÀj mecepeC³eele ³esF&. keÀeJeerU Je Deefle ceÐeHeeveecegUs nesCeejs je sie
³ee®eer ceeefnleer $eÝiJesoele Deens. keÀeceuee, pJej ³ee jesiee®eer ceeefnleer Je Deew$eÝiJesoele osJeeb®ee JewÐe cnCetve DeefMJeveerkegÀceej®ee GuuesKe kesÀuee Deens. DeefMJeveerkegÀceej DeebOeȳeeuee
¢<ìer oslee s, legìuesuee Hee³e Hegvne pees[lees. ceeCemeeuee MekeÌleerceeve yeveefJelees Demee GuuesKe DeefMJeve
megkeÌleele meeHe[lees. ogefnesleer. ÒeeLe&vee Je ceb$eefJeÐee ³ee®ee ne GHe³eesie kesÀuee peele Demes. ceb$eeb®ee GHe³eesie efJecegkeÌlelee, JeeF&ì mJeHveeb®ee Je DeHeMekegÀveeb®ee HeefjCeece ìeUC³eemeeþer keÀjerle. DeefMJeveerkegÀceej SkeÀ
kegÀMeue ef®eefkeÀlmekeÀ cnCetve l³ee®ee GuuesKe Deens. l³ee ves efJeMeHue e efn®ee legìuesuee Hee³e pees[uesuee
GuuesKe Deens. ÒeefmeOo efJeogmeJe& mebK³ee, iegCeekeÀej, YeeieekeÀej, yesjerpe, JepeeyeekeÀer ³eeb®ee GuuesKe Deen s. ³eeJe©ve Dee³ee¥veer ieefCele
Meem$eele ner ceesþer Òeieleer kesÀueer nesleer. Dee³ee¥veer p³eesefleJeceefnv³ee®ee GuuesKe ³eeslees. met³e& ûenCeemebyebOeer®ee GuuesKe Hee®eJ³ee ceb[ ueele Deens. mJeYee&vet veeJee®³ee
je#emeeves met³ee&me PeeketÀve ìekeÀue s, lesJne Deef$e $eÝmet³e&ûenCe F.me. Het . 3928 ³ee JeDeeOeejs ceeb[ues. Jemeble, ûeer

Page 44

44 16) Dee³ee¥®eer efMe#eCe HeOole - $eÝiJeso keÀeUele Dee®ee³ee¥®es Iej cnCepes MeeUe nesleer. lesLes meJe&
efJeÐeeLeea efMe#eCeemeeþer ³es le Demele. ³ee ie g©kegÀue efMe#eCe HeOoleerle ieg©ves efMe<³e mecegneuee
DeO³ee³evee®eer mebLee osC³ee®ee GuuesKe Dee{Ulees. GHeve³eve mebmkeÀejeveblej efJeÐee Leea ieg©ie=ner peele
JewefokeÀ ûebLeeb®ee DeY³eeme peerJeveefJeJewM³eebvee J³eJemee³eesHe³eesieer efMe#eCe efoues peele. efJeÐeeLeea ieg©oef#eCee DeHe&Ce keÀjle. $eÝiJesoele mebIe
veeJee®eer G®®e efMe#eCe mebmLee b®es JeCe&ve Dee{Ules. JewefokeÀ%eeve Je Flej meJe&%eeve ceewefKekeÀ mJe©Heele
efoues peele. keÀuee Je efJeÐee®es Dee³e& GHeemekeÀ Demetve $eÝiJesoeleerue 10 ceb[Ueleerue 97 J³ee
megkeÌleele ³ee®eer ceeefnleer ÒeeHle nesles.

Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[elee rue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer :
Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele meceepe peerJevee®es megmebIeìerle efve³eceve Dee³ee&ves kesÀu³eeves ³ee
keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer Del³eble ®eebieueer nesleer. JeCe&J³eJemLee, DeeÞeceJ³eJemLee,
mebmkeÀej, efJeJeen He×leer Deeoer meceepe peerJeveeMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee mebkeÀuHevee HetCe& efJekeÀefmele
DeJemLesuee Heesnes®eu³ee nesl³ee. Heg{erue IeìkeÀeb®³ee DeeOeejs DeeHeCe ye´eïeCe keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ
HeefjefmLeleer mHe<ì keÀjCeej De enesle.
1) JeCe&J³eJemLes®es peeleerJ³eJemLesle ©Heeblej ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele peeleerJ³eJemLee ¢{
Peeueer nesleer. keÀejCe JeCe&J³eJemLes®es ©Heeble j peeleerJ³eJemLesceO³es Peeues nesles. p³ee JeCee&le pevce
nesle Demes l³ee Devegmeej keÀeces keÀj Ces yebOevekeÀejkeÀ nesT ueeieu³eeves pevceevegmeej peeleer®es
efJeYeepeve nesT ueeieues. ye´eïeCe keÀeueKeb[ele ye´eïeCe, #eef$e³e, JewM³e Je #egê DeMee He´cegKe ®eej
peeleer He´®eefuele nesl³ee. cetU ®eej JeCee&®³ee mebkeÀjeHeemetve Heg{s DeeCeKeer 12 pe eleer efvecee&Ce
Peeu³ee. Heg{s oesve efHe{îeele®e ³ee 12 peeleerHeemetve mebkeÀj He´efke´À³esletve 204 peeleer Heg{s Go³eeuee
Deeu³ee.
JeCe&J³eJemLesvegmeej keÀce& keÀjeJes ueeieu³eeves He´l³eskeÀ JeCeea³eeb®eer keÀeces efJeYeeieueer iesueer nesleer. ³ee
efþkeÀeCeer DeeHeCe l³eeb®³ee keÀecee®eer ceeefnleer HeenCeej Deenesle.
De) ye´eïeCe ë - ye´eïeCe ne meceepeeleerue He´efle<þerle JeCe& neslee. ³ee JeCee&leerue ueeskeÀ DeO³e³eve,
DeO³eeHeve, ³e%e keÀjCes Deeoer keÀeces keÀjle neslee. ³ee Jeiee&keÀ[s JesoH eþCe keÀ©ve l³ee®es peleve
keÀjC³ee®es keÀecener nesles. ns ueeskeÀ ®eefjleeLe& ®eeueefJeC³eemeeþer He´mebieer oeve Iesle nes les. lej He´mebieer
mJeleë oeve keÀjerle nesles.
ye) #eef$e³e ë - #eef$e³e ne meceepeeleerue He´efleef<þle JeCe& neslee. He´peeHee ueve, He´peej#eCe Je ³eg× keÀjCes
ner l³eeb®eer He´cegKe keÀeces nesleer. DeO³e³eve Je ³e%e keÀjCes ner l³eeb®eer He´cegKe keÀle&J³e nesleer.
keÀ) JewM³e ë - `JewM³e' ne Meyo J³eeHeejer DeLee&ves ©{ Peeuee Demetve J³eeHeej keÀjCeejs les JewM³e Demes l³ee
keÀeueKeb[ele meceerkeÀjCe yeveues nesles. Mesleer, J³eeHeej, GÐeesieJ³eJemee³e, HeMegHeeueve ner ³ee Jeiee&®eer
keÀeces nesleer. Oeeefce&keÀ efJeOeer, mebmkeÀej ns ³ee Jeiee&®es nkeÌkeÀ nesles. ye´eïeCe, #eef$e³eebHes#ee ³ee Jeiee&®ee
opee& keÀceer neslee. munotes.in

Page 45

45 [) #egê ë- oeme, om³et, iegueece, mesJekeÀ ³ee veeJeeves ne JeCe& DeesUKeuee peele neslee. ne Devee³ee¥®ee
JebMe neslee. Jejerue leerve JeCeea³eeb®eer mesJee keÀjCes ns ³ee Jeiee&®es keÀece nesles. ³ee JeCee&me efJeJeen,
ceeueceÊee, mebmkeÀej, Oeeefce&ke À efJeOeer ³ee yeeyeeR®es DeefOekeÀej veJnles.
2) DeeÞece J³eJemLee ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ peerJevee®es efve³eceve
keÀjC³eemeeþer Go³e Je efJekeÀeme HeeJeuesueer meeceeefpekeÀ mebmLee cnCepes DeeÞece J³eJemLee nes³e.
ceeveJee®³ee J ew³eefkeÌlekeÀ Dee³eg<³eeuee JeUCe ueeJeC³eemeeþer Dee³ee¥veer DeeÞece J³eJemLes®eer ³eespevee
kesÀueer nesleer. ’yeeueJe³eele efMe#eCe, le©Ce Je³eele kegÀìgbye J³eJemLee, Gleej Je³eele meceepemesJee Je
MesJeìer meJe&mebie Heefjl³eeie keÀ©ve HejcesMJeje®es ef®ebleve Demes®e meeceev³e J³ekeÌleer®es peerJeve DemeeJes
Demes þjJetve Dee³ee¥veer pes peerJevee®es jsKeerJe mJe©He le³eej kesÀues nesles ³ee mJe©Heeuee®e
DeeÞeceJ³eJemLee Demes cnCeleele.“ ceeveJee®es Dee³egg<³e jsKeerJe, megmebIeìerle Je megjUerle ®e euetve
l³eeuee SsefnkeÀ Je HeejceeefLe&keÀ peerJevee®ee Deevebo uegìlee ³eeJee ne ³ee DeeÞece J³eJemLes®ee He´cegKe
GÎsMe neslee.
DeeÞece cnCepes `Þece keÀjC³ee®eer peeiee ' nes³e. ceeveJeer peerJevee®eer O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþer
pesLes Þece kesÀues pee les DeMeer peerJevemebmLee cnCepes DeeÞeceJ³eJemLee nes³e. DeeÞeceJ³eJemLesmeeþer
ceveg<³ee®³ee Dee³eg<³ee®es ®eej Yeeie meebietve He´l³eskeÀ Yeeieele ceveg<³eeves keÀesCeles keÀce& keÀjeJes ns þjJetve
efoues Deens. ye´ïe®e³ee&Þece, ie=nmLeeÞece, JeeveHe´m LeeÞece, mev³eemeeÞece Demes ns DeeÞeceeb®es ®eej
Yeeie Deensle.
1) ye´ïe®e³ee&Þece ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ceveg<³ee®³ee yeewef×keÀ Je efMeef#ele Dee³eg<³eemeeþer
ye´ïe®e³ee&Þece neslee. cegueeb®³ee GHeve³eve mebmkeÀejeveblej ³ee DeeÞecee®eer meg ©Jeele nesle Demes. Oece&Meeðe
³ee ie´nmet$eeleerue ceeefnleervegmeej ³ee DeeÞeceeleerue ye´eïeCe cegueeb®³ee efMe#eCee®eer meg©Jeele Je³ee®³ee
DeeþJ³ee Jecegueeb®³ee efMe#eCee®eer meg©Jeele Je³ee®³ee lesjeJ³ee JeJe ³ee DeeÞeceele ye´eïeCe efMe<³eebvee JesoeY³eemeeefMeJee³e p³eesefle< e, JewÐekeÀ Deeoer efJeÐee efMekeÀefJeu³ee
peele nesl³ee. #eef$e³e efMe<³eebvee JesoeY³eemeeyejesyej®e OevegefJe&Ðee, jepeefveleer Je ob[efveleer®es efMe#eCe efoues
peele nesles. lej JewM³e efMe<³eebvee JesoeY³eemeeyejesyej®e Mesleer Je J³eeHeejefJeye´ïe®e³ee&Þeceele efMe<³eebmeeþer Keeueerue efve³ece nesles.
1) DeeÞeceele He´JesMe Iesleuesu³ee efMe<³eeves ieg©, ieg©Helveer Je ieg©®³ee Iejeleerue Flej ceeCemeeb®ee Deeoj
keÀjeJee.
2) DeeÞeceeleerue efMe<³eeves Deenej Je efveês yeeyele meb³ece HeeUeJee.
3) DeeÞeceeleerue efMe<³eeves met³eexo³eeHetJeea GþeJes, mveeve keÀjeJes Je efvel³ee®³ee Oeeefce&keÀ efJeOeer HetCe&
keÀjeJ³eele.
4) DeeÞeceeleerue efMe<³eeves ceÐe, ceebme, efðe³ee, iee³eve, Jeeove, ve=l³e, megiebOeer êJ³e ³eeHeemetve otj
jneJes.
5) DeeÞeceeleerue efMe<³eeves Deefnbmee leÊJee®ee DebieerkeÀej keÀjeJee.
6) DeeÞeceeleerue efMe<³eeves keÀeceke´ÀesOe YeeJeveebHeemetve otj jneJes. munotes.in

Page 46

46 7) DeeÞeceeleerue efMe<³eebves meb³eceer, efve³eefcele Je meeOes peerJeve peieeJes.
8) DeeÞeceeleerue efMe<³ eeves 3 JesUe mveeve keÀ©ve met³e&, Deiveer Je Flej osJeleeb®eer Hetpee keÀjeJeer.

ye´ïe®e³ee&Þeceeleerue efMe#eCe HetCe& Peeu³eeveblej DeeÞeceele meceeJele&ve meceejbYee®es Dee³eespeve
keÀjC³eele ³esle Demes. ³ee meceejbYeele ieg© efMe<³eebvee l³eeb®³ee YeeJeer Dee³eg<³eeyeodue ceeie&oMe&ve keÀjle Demes
meceejbYe mebHeu³eeveblej efMe<³e ieg©vee ieg©oef#eCee osTve DeeHeu³ee mJeie=ner Hejlele Demes. meeOeejCeleë
Deeþ les Heb®eJeerme Je2) ie=nmLeeÞe ce ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ceveg<³ee®³ee meebmeejerkeÀ peerJeveemeeþer ie=nmLeeÞece
neslee. ye´ïe®e³ee&Þeceeleerue efMe#eCe HetCe& kesÀu³eeveblej Je meceeJele&vee®eer He´efke´À³ee HetCe& kesÀu³eeveblej ceveg<³eeuee
³ee DeeÞeceele He´JesMe keÀjeJee ueeiele Demes. efJeJeen kesÀu³eeves ceveg<³ee®ee ³ee DeeÞeceele DeeHeesDeeHe®e He´JesMe
nesle Demes.
cevegves ³ee DeeÞeceeuee cenlJe efoues Deens. cevegves Demes cnìues Deens keÀer, p³eeHe´ceeCes
He´eCeJee³et®³ee ceoleerves meJe& peerJe peieleele. l³ee®eH e´ceeCes ie=nmLeeÞecee®³ee ceoleerves meJe& ceeveJe DeeHeuee
GojefveJee&n keÀjleele. ie=nmLeeÞecee®³ee ceoleerves ceeveJeeuee Oece&, DeLe&, keÀece, cees#e ³ee ®eej
Heg©Deens.
³ee DeeÞeceele He´JesMe keÀjCeeN³ee ceeveJeeuee mce=leerkeÀej Je Oece&MeeðekeÀejebveer keÀener met®evee
kesÀu³ee Deensle. ³ee met®evee Keeueer veceto keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.
1) ie=nmLeeÞeceele He´JesMe keÀjCeeN³ee ce eveJeeves kegÀìgbyee®es HeeueveHees2) ie=nmLeeÞeceele He´JesMe keÀjCeeN³ee ceeveJeeves He´peeslHeeove keÀ©ve JebMeJesue Jee{JeeJeer.
3) ie=nmLeeÞeceele He´JesMe keÀjCeeN³ee ceeveJeeves ceve, Mejerj Je JeeCeer HeefJe$e þsJeeJeer.
4) ie=nmLeeÞeceele He ´JesMe keÀjCeeN³ee ceeveJeeveer Hejðeer®eer DeefYeuee5) ie=nmLeeÞeceele He´JesMe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerveer ye´ïe®eejer, mev³eeMeer ³eebvee DeVeoeve keÀjeJes,
³eLeeMekeÌleer oeve keÀjeJes.
6) ie=nmLeeÞeceele He´JesMe keÀjCeeN³ee ceveg<³eeves efoJ emee, HetJe&je$eer efkebÀJee GÊejje$eer PeesHet ve³es.
7) ie=nmLeeÞeceele He´JesMe kesÀuesu³ee ceveg<³eeves MesJe쮳ee JeHeg$eebJej ìeketÀve DeeHeu³ee He´Heb®eeletve cegkeÌle JneJes.

ceveg<³ee®³ee meebmee jerkeÀ peerJeveeMeer ³ee DeeÞecee®ee mebyebOe Demeu³eeves ³ee DeeÞeceeuee peemle cenÊJe
nesles. meeOeejCeleë 25 les 50 Je3) JeeveHe´mLeeÞece ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ceveg<³ee®³ee mev³eemeeÞecee®³ee HetJe& le³eejermeeþer
JeeveHe´mLeeÞece efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuee neslee. ie=nmLeeÞeceeleerue meJe& keÀle&J³e HetCe& kesÀu³eeveblej
ceveg<³e ³ee DeeÞeceele He´JesMe keÀjlees. ³ee yeeyele cevegmce=leer®ee keÀlee& cevet cnCelees ’kesÀme Heeb{js nesCes
³eemeejKeer Je=×lJee®eer ue#eCes efomet ueeieu³eeveblej Je cegueebvee cegues Peeu³eeveblej ceveg<³e
JeeveHe´mLeeÞecee®³ee ³eesi³e neslees.“ ³ee DeeÞeceele He´JesMe kesÀuesu³ee ceveg<³eeves meÊee, mebHeÊeer, mebmeej,
cegues, Iejoej, Fl³eeoeR®ee ceesn ìeUtve JeeveHe´mL ee®es efve³ece HeeUeJesle. munotes.in

Page 47

47 JeeveHe´mLeeÞecee®ee pees Dee®eejOece& meebefieleuee Deens lees Demee Deens –
1) JeeveHe´mLeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves DeeHeu³ee Fbefê³eebJej efve³eb$eCe þsJeeJee.
2) JeeveHe´mLeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves Mejerj Je ceve ³eeb®³ee Je=×ermeeþer GHeJeeme keÀjeJesle,
Je´leJewkeÀ u³e keÀjeJesle.
3) JeeveHe´mLeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves He´eCeercee$eebJej He´sce keÀjeJes.
4) JeeveHe´mLeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves DeO³e³eve, ceveve Je ef®ebleve ³eele JesU IeeueJe eJee.
5) JeeveHe´mLeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee J³ekeÌleerves SkeÀekeÀerHeCeeves jenC³ee®eer le³eejer keÀjeJeer.

³ee DeeÞeceeleerue ceveg<³ee®es peerJeve keÌuesMeoe³ekeÀ Demeles. keÌuesMe meesmele Demeleevee ³ee
DeeÞeceele ceveg<³ee®ee ce=l³et Deeuee lej J³ekeÌl eeruee ye´ïeueeskeÀe®eer He´eHleer nesles Demes cevegves cnìues Deens.
cee$e keÌuesMe meesmetve pej ceveg<³e efpeJeble jnele Demesue lej lees Heg{erue mev³eemeeÞeceemeeþer Hee$e þjlees.
`JeeveHe´mLe ' cnCepes Jeveele He´mLeeefHele Peeuesu³ee ceveg<³ee®ee pe erJeveke´Àce nes³e. ceveg<³ee®³ee
peerJeveeleerue 50 les 60 Je4) mev³eemeeÞece ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue DeeÞeceJ³eJemLesleerue MesJeì®ee DeeÞece cnCepes
mev³eemeeÞece nes³e. meJe&mebieHeefjl³e eie ns ³ee DeeÞecee®es ue#eCe Deens. meg©Jeeleeruee ne DeeÞece
Dee³ee¥®³ee $ewJeefCe&keÀebmeeþer neslee. Heg{s lees HeÀkeÌle ye´eïeCeJeiee&Hegjlee®e ce³ee&efole jeefnuee.
mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves Iej, Helveer, cegues -cegueer, veelesJeeF &keÀ, efce$e, meceepe ³ee
meJee¥Heemetve otj jneJes. YeieJeer Jeðes, cegb[Ce, ef$eob[OeejCe Je keÀceb[uet ner peer mev³eeMeeb®eer
yee¿eebies Deensle ³ee®ee efmJekeÀej keÀjeJee.
mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eebmeeþer ³ee DeeÞecee®³ee p³ee Dee®eejm ebefnlee efvecee&Ce keÀjC³eele
Deeu³ee nesl³ee l³ee Del³eble cenÊJee®³ee nesl³ee. l³ee®es Heeueve pej ceveg<³eeves keÀeìskeÀesjHeCes kesÀues
lej ceveg<³eeuee cees#eHe´eHleerHe³e¥le peele ³esle Demes, Demes Oece&met$ekeÀejebveer Je mce=leerkeÀejeves
meebefieleues Deens. ³ee Dee®eejmebefnlee Heg{erueHe´ceeCes Deensle.
1) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves meËo³elesves JeeieeJes.
2) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves DeeHeu³ee Fbefê³eebJej leeyee þsJeeJee.
3) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³e eves SkeÀe efþkeÀeCeer SkeÀ®e efoJeme cegkeÌkeÀece keÀjeJee.
4) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves ieleiees<ìeryeÎue MeeskeÀ keÀ© ve³es.
5) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee ceveg<³eeves keÀesCeeme GHeosMener keÀ© ve³es.
6) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee J ³ekeÌleerveer DejC³eele, veoerkeÀeþer, Je=#eeKeeueer jneJes.
7) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee J³ekeÌleerveer keÀesCee®eener ÜsMe keÀ© ve³es, lemes®e keÀesCee®³eener meboYee&le
®ene[er keÀ© ve³es.
8) mev³eemeeÞece efmJekeÀejCeeN³ee J³ekeÌleerves ye´ïe®e³e&, mel ³e, Deefnbmee ³eeb®es keÀeìskeÀesjHeCes Heeueve
keÀjeJes.
munotes.in

Page 48

48 ³ee DeeÞeceeleerue Dee®eejmebefnles®³ee Heeueveemeeþer ceveesefveie´ne®eer iejpe Demes. p³ee ceveg<³ee®ee
ceveesefveie´n De{U Demes lees ³ee keÀce&ke=Àl³eeJej ceele keÀjle Demes. cee$e ner Dee®eejm ebefnlee Ke[lej
Demeu³eeves Heg{s ner DeeÞeceJ³eJemLee cees[keÀUerme Deeueer. ³ee DeeÞece J³eJemLes®ee keÀeueKeb[ Je³e Jeles Heg{s ceveg<³ee®³ee ce=l³etHe³e¥le®ee neslee.
Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele efvecee&Ce Peeuesueer DeeÞeceJ³eJemLee SkeÀ Deeo Me& DeMeer
meceepej®evee nesleer. peieeleerue keÀesCel³eener ceeveJe meceepeele DeMee He´keÀej®eer ceeveJeer meceepee®³ee
efve³eceveemeeþer mebmLee efvecee&Ce Peeueer veener. cnCetve®e ³ee DeeÞecemebmLesuee cenÊJe Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ye´ecnCe keÀeueKeb[eleerue DeeÞece J³eJemLee keÀMeer nesleer.






3) mebmkeÀej ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele JeCe&Oece& Je DeeÞeceOecee&ves ceveg<³ee®³ee peerJevee®es efve³eceve
Peeues nesles. ceveg<³ee®³ee peerJeveeuee megmebieleer He´eHle Peeueer nesleer. cee$e KeN³ee DeLee&ves ceeveJeer peerJeve
KegueefJeC³eemeeþer mebmkeÀejeb®eer iejpe nesleer. ³eeletve®e mebmkeÀej ner mebkeÀuHevee Go³eeme Deeueer.
’p³ee efke´À³esves J³ekeÌleer®³ee efþkeÀeCeer iegCe efvecee&Ce nesleele Je oeskeÀe³ee&me uee³ekeÀ kesÀueer peeles l³ee efke´À³esme mebmkeÀej Demes cnìues peeless.“
’mebmkeÀej ³ee Meyoe®ee DeLe& Meg×lee DeLeJee HeefJe$elee nes³e.“
mebmkeÀejeb®³ee mebK³esyeÎue celeYeso Deensle.
 ieewleceOece&met$eele 40 mebmkeÀej meebefieleues Deensle.
 JesoJ³eeme mce=leerle 16 mebmkeÀej meebefieleues Deensle.
 JewKeeveme®³ee celes mebmkeÀejeb®eer mebK³ee 18 Deens.
 Oece&MeeðekeÀejeb®³ee celes mebmkeÀejeb®eer mebK³ee 16 Deens.

Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ceveg<³eeb®³ee J³ekeÌleerce ÊJe efJekeÀemeemeeþer, GVeleermeeþer mebmkeÀejeb®es
efve³eefcele Dee³eespeve kesÀues peele nesles.

mebmkeÀejebcegUs J³ekeÌleer®es peerJeve GVele, Heefjke=Àle Je megmebmke=Àle yevele Demes.
ye´eïeCe keÀeueKeb[ele He´®eueerle DemeCeejs meesUe mebmkeÀej Heg{ erue He´ceeCes Deensle.

1) ieYe&oeve ë - Meg× mebleleer nesC³eemeeþer ceelee -efHel³eebJej pees mebmkeÀej kesÀuee peelees l³ee
mebmkeÀejeme ieYe&oeve mebmkeÀej Demes cnìues peeles. munotes.in

Page 49

49 2) HegmebJeve ë - Heg$e JneJee ³eemeeþer ieYe&OeejCesveblej oesve efkebÀJee ®eej ce efnv³eele ieYe&Jeleer ðeerJej pees
mebmkeÀej kesÀuee peele neslee l³ee mebmkeÀejeme HegmebJeve Demes cnìues peeles.
3) meercebleesVe³eve ë - ieYe&Jeleer ðeeruee MeeefjjerkeÀ mJeemL³e Je ceeveefmekeÀ He´meVelee efceUeJeer ³eemeeþer
pees mebmkeÀej kesÀuee peelee s l³ee mebmkeÀejeuee meercebleesVe³eve mebmkeÀej Demes cnìues peeles.
4) peelekeÀce& ë - ðeer He´megleerveblej veJepeele yeeuekeÀ lespemJeer JneJes ³eemeeþer pees mebmkeÀej kesÀuee
peelees l³ee mebmkeÀejeuee peelekeÀce& mebmkeÀej Demes cnìues peeles.
5) veecekeÀc e& ë- DeHel³ee®³ee pevceeveblej yeejeJ³ee efoJeMeer l³ee®es meceejbYeHetJe&keÀ yeejmes keÀ©ve l³ee®es
veebJe þsJeC³eemeeþer pees mebmkeÀej kesÀuee peelees l³ee mebmkeÀejeuee veecekeÀce& mebmkeÀej Demes cnìues
peeles.
6) efvekesÀuee peelees l³ee mebmkeÀejeuee efve7) DeVeHe´eMeve ë - DeHel³eeme mene ceefnv³eeveblej DeVe osC³ee®eer meg©Jeele keÀjC³eemeeþer pees
mebmkeÀej kesÀuee pe elees l³ee mebmkeÀejeme DeVeHe´eMeve mebmkeÀej Demes cnìues peeles. ³eeme G<ìeJeCe
Demesmeg×e cnìues peeles.
8) JeHeCeefke´À³ee ë - DeHel³ee®es Je³ee®³ee ®eewL³ee JekeÀsuee peelees l³ee mebmkeÀejeuee Je HeCeefke´À³ee mebmkeÀej Demes cnìues peeles. ³ee mebmkeÀejeuee
®et[ekeÀjCe mebmkeÀej, cegC[ve mebmkeÀej, ®eewue mebmkeÀej ner Flej veebJes Deensle.
9) keÀCe&JesOe ë - DeHel³ee®es veJeJ³ee efkebÀJee oneJ³ee ceefnv³eele keÀeve ìes®eC³eemeeþer pees mebmkeÀej
kesÀuee peelees l³ee mebmkeÀejeuee keÀCe&JesOe mebmkeÀej Demes cnìues peeles.
10) GHeve³eve ë - DeHel³eeme Deeþ Jepees mebmkeÀej kesÀuee peele neslee l³ee mebmkeÀejeuee GHeve³eve mebmkeÀej De mes cnìues peeles. ³ee
mebmkeÀejeme Je´leeosMe mebmkeÀej lemes®e ceewpeeryebOeve mebmkeÀej Demesner cnìue peeles.
11) JesoejbYe ë - DeHel³ee®³ee JesoDeY³eeme DeejbYeeHetJeea DeHel³eeJej ieg©kegÀueele pees mebmkeÀej kesÀuee
peelees l³ee mebmkeÀejeme JesoejbYe me bmkeÀej Demes cnìues peeles.
12) kesÀMeeble ë - DeHel³ee®eer meesUe JeHe´eHle nesles DeMee He´mebieer l³ee®³eeJej pees mebmkeÀej kesÀuee peelees l³eeuee kesÀMeeble mebmkeÀej Demes
cnìues pe eles.
13) meceeJele&ve ë - DeHel³eeves ye´ïe®e³ee&Þeceele efJeÐee HetCe& kesÀu³eeveblej l³ee®³ee ie=nmLeeÞeceeleerue
He´JesMeemeeþer pees efJeOeerJele mebmkeÀej kesÀuee peele neslee l³ee memkeÀejeuee meYeeJele&ve mebmkeÀej Demes
cnìues peeles. ³ee®es mveeve meb mkeÀej Demesner veebJe Deens.
14) efJeJeen ë - DeHeu³eeuee He´Heb®e yebOeveele De[keÀefJeC³eemeeþer lemes®e l³eeb®³ee ie=nmLeeÞece
He´JesMeemeeþer efJeJeene®ee pees efJeOeerJele mebmkeÀej kesÀuee peele neslee. l³eeuee efJeJeen mebmkeÀej Demes
cnìues peeles.
15) DeiveerHeefjie´nCe ë - DeHel³ee®³ee efJeJeeneveblej Deiveer osJeles®³ee mLeeHevesmeeþer pees efJeOeerJele
mebmkeÀej kesÀuee peelees l³ee mebmkeÀejeuee DeiveerHeefjie´nCe mebmkeÀej Demes cnìues peeles. munotes.in

Page 50

50 16) Debl³es<ìer ë - ceveg<³ee®³ee ce=l³etveblej ceveg<³ee®³ee os neJej pees DeiveermebmkeÀej kesÀuee peelees l³ee
mebmkeÀejeuee Debl³es<ìer Demes cnìues peeles. ³ee mebmkeÀejeme $esleeefivemebie´n mebmkeÀej Demesner
cnìues peeles.

Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue mebmkeÀejeves ceeveJeer peerJeve megmebmke=Àle Peeues n esles. ceeveJeer
peerJeveeceO³es efMemle efvecee&Ce Peeueer nesleer. ceeveJeer meceepeeceO³es Þe×e efvecee&Ce Peeueer nesleer. ceeveJeer
meceepeele SkeÀefpevemeerHeCee efvecee&Ce Peeuee neslee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ye´ecnCe keÀeueKeb[eleerue mebm keÀeje®eer ceeefnleer meebiee.






4) efJeJeen ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele efJeJeen mebmLesle yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej HeefjJele&ve
nesTve efJeJeene®es Deeþ He´keÀej He´®eefuele Peeues nesles. l³eeHewkeÀer Heefnues ®eej He´keÀej meceepec eev³e
nesles lej GJe&efjle ®eej He´keÀej meceepeceev³e veJnles.
meceepe ceev³e efJeJeenHe´keÀej ë -
1) ye´cn efJeJeen ë - ³ee efJeJeen He´keÀejele efHelee DeeHeu³ee keÀv³esmeeþer efJeÜeve, meoe®eejer Je meJee&Lee&ves
Deveg©He Jej MeesOelees Je DeeHeu³ee keÀv ³es®ee efJeJeen efJeOeerJele He×leerves HetCe& keÀjlee s. ³ee efJeJeen
He´keÀejeuee ye´cn efJeJeen Demes cnìues peeles.
2) owJe efJeJeen ë - ³ee efJeJeen He´keÀejele efHelee DeeHeu³ee keÀv³es®³ee efJeJeenemeeþer ³e%ee®es Dee³eespeve
keÀjle Demes. ³e%eHe´mebi eer Heewjesefnl³e keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ le©Ce ye´eïeCe ³esle Demele. ³ee DeveskeÀ
ye´eïeCe le©CeebHewkeÀer efHelee SkeÀe efJeÜeve ye´eïeCe le©Cee®eer efveJe[ keÀjle Demes Je ³ee le©Ce
ye´eïeCeeuee DeeHeueer keÀv³ee oeve keÀ©ve efle®ee efJeJeen l³ee®³eeye jesyej ueeJele Demes. ne efJeJeen
He´keÀej ye´eïeCeJeiee&Hegjlee®e ce³ee&efole neslee.
3) Deepees[îee IesTve DeeHeueer keÀv³ee Jejeuee osTve efle®ee efJeOeerJele efJeJeen keÀjerle Demes. He´e®eerve
keÀeUeleerue keÀv³eeefJeke´À³ee®es ns SkeÀ ©He Deens.
4) He´peeHel³e efJeJeen ë - ³ee efJeJeen He´keÀejele JeOet -Jej efHelee SkeÀceskeÀebkeÀ[tve keÀesCel³eener He´keÀejer
efJeJeen MegukeÀ ve Ieslee SkeÀceskeÀ eb®³ee mebceleerves DeeHeu³ee DeHel³eeb®es efJeJeen keÀjerle nesles.
munotes.in

Page 51

51 meceepe Deceev³e efJeJeenHe´keÀej ë -
1) Demegj efJeJeen ë - ³ee efJeJeen He´keÀejele Jej JeOet efHel³eeme Hewmes osTve JeOet efceUJele Demes.
efJeJeenemeeþer JeOet®³ee cepeea®ee efJe®eej nes le veJnlee. ³ee efJeJeen He´keÀejeuee keÀv³ee efJeke´À³ee®ee He´keÀej
ceeveues peeles.
2) ieebOeJe& efJeJeen ë - ³ee efJeJeen He´keÀejele JeOet -Jej DeeHeu³ee Hemebleerves efJeJeen keÀjerle nesles. ³ee
efJeJeeneme DeeF& -Jeef[ueeb®³ee HetJe&mebceleer®eer iejpe v eJnleer.
3) je#eme efJeJeen ë - ³ee efJeJeen He´keÀejele Jej JeOetuee efle®eer F®íe vemeleebvee peyejomleerves HeUJetve
vesTve efle®³eeMeer DeeHeuee efJeJeen ueeJelees. efJeMes4) efHeMee®®e efJeJeen ë - ³ee efJeJeen He´keÀej ele SKeeÐee efðe®³ee cepeyetjer®ee HeÀe³eoe Iesleuee peelees.
SKeeoer ðeer pej SkeÀebleele Yesìueer lej efleuee oe© Heepetve veblej efle®es Meerue Ye´<ì kesÀues peeles Je
veblej efle®³eeyejesyej efJeJeen kesÀuee peelees.
5) efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHe×leer ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele meeceeefpekeÀ peerJeveele kegÀìgbye ne IeìkeÀ
meJee&le cenÊJee®ee neslee. ³ee keÀeUele efHele=meÊeekeÀ kegÀìgbyeHe×leer nesleer. kegÀìggbyeeJej kegÀìgbye He´cegKe
cnCetve ie=nHeleer®eer Deefve³eb$eerle meÊee ®eeuele Demes.
 kegÀìgbyee®es HeeueveHees kegÀìgbyeeuee efMemle ueeJeCes
 kegÀìgbyee®eer He´efle<þe Jee{efJeCes
 kegÀìgbyeeleerue ueivekeÀe³e& keÀjCes
 kegÀìgbyee®es DeeefLe&keÀ J³eJenej meebYeeUCes
 kegÀìgbyeeleerue Oeeefce&keÀ keÀe³e& keÀjCes


ner keÀeces kegÀ ìgbye He´cegKeeuee keÀjeJeer ueeiele nesleer.

6) SkeÀ$e kegÀìgbyeHe×leer ë- Gllej JewefokeÀ ye´eïeCe keÀeueKeb[ele SkeÀ$e kegÀìgbyeHe×leer He´®eefuele nesleer.
leerve-leerve efHe{îeeb®es ueeskeÀ SkeÀ$e jenle Demele. kegÀìgbyeeJej meJee&le Je[erue ceguee®e e DeefOekeÀej
®eeuele Demes. Je[erue cegueeuee efHel³ee®³ee Oeveeleerue peemle efnmmee efceUle Demes. Je[erue cegueeuee
kegÀìgbyeele ceevee®es mLeeve nesles.
 DeLee&pe&ve HeeneCes
 DeefleLeer melkeÀejekeÀ[s ue#e osCes
 Oece&efJeOeer Heej Hee[Ces
 kegÀìgbyee®ee r meJee¥ieerCe peyeeyeoejer HeenCes

ner l³ee®eer cegK³e keÀeces nesleer.
munotes.in

Page 52

52 7) Iejs ë- Gllej JewefokeÀ ye´eïeCe keÀeueKeb[ele Dee³ee¥veer Yeìke̳ee peerJevee®ee l³eeie kesÀuee neslee.
l³eecegUs l³eebveer efveJeemeer Iejs yeebOeC³eeme He´ejbYe kesÀuee neslee . Dee³ee¥®eer Iejs ueeketÀ[, yeebyet Je JesleeHeemetve
yeveefJeuesueer Demele. Iejele 3 leUKeesu³ee Demele Je SkeÀ DeiveerMeeUe Demes.

8) efðe³eeb®ee opee& ë- HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[e®³ee leguevesves Gllej JewefokeÀ ye´eïeCe keÀeueKeb[ele
efðe³eeb®ee opee& KeeueeJeuee neslee. DeHel³e mebieesHeve Je ie=nke=Àl³e ner®e efðe³eeb®eer He´cegKe keÀle&J³es jeefnueer
nesleer. efðe³eeb®ee Heleer efveJe[C³ee®ee DeefOekeÀej ve<ì Peeuee neslee. yeeueefJeJeen He×leer meceepeele ©{
Peeueer nesleer. efðe³eeb®ee Hegve &efJeJeene®ee DeefOekeÀej ve<ì Peeuee neslee. SkeÀHelveerlJee yejesyej yengHelveerlJe
He×leer ©{ Peeueer nesleer. He[oe He×le, efve³eesie He×le ³ee efðe³eeb®³ee He´efle<þsuee yeeOee Heesnes®eefJeCeeN³ee
He×leer meg© Peeu³ee nesl³ee. efðe³eeb®ee Oeeefce&keÀ keÀe³e&ke´Àceeleerue DeefOekeÀej keÀe{tve IesC³eele Deeuee neslee.
cegueieer pevceeuee ³esCes ner ogëKeoe³ekeÀ Ieìvee ceeveueer peele nesleer.

9) DeVe ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue ueeskeÀ DeVe cnCetve otOe Je otOeeHeemetve yeveJeuesues HeoeLe&,
HeÀUs, YeepeerHeeuee lemes®e ient, peJe, leerU, leebotU ³ee le=CeOeev³eeb®ee JeeHej keÀjerle nesles. ceebmeenejeceO³es
iee³e, yewue, Iee s[e, yekeÀjer, cesb{îee, ceemes l³eeoeR®ee meceeJesMe neslee. ³e%e efkebÀJee ueive GlmeJe Òemebieer
ceebmeenej Je ceÐeHe eve keÀjle Demele. GÊej JewefokeÀ keÀeUele iee³eeR®eer Òe®eb[ ÒeceeCeele keÀÊeue Peeueer
nesleer. iee³e keÀeHeCeeN³eeuee `ieesnve' Demes cnìues peeF&;

10) JesMeYetHeg©keÀHe[îeeuee `Jeemeve ' Demes cnCele Je [eske̳eeJej HeefjOeeve kesÀuesu³ee keÀHe[îeeuee `DeefOeJeemeve ' Demes
cnCele. megleeJ³eefleefjke Ìle ueeskeÀj, keÀele[er ³eeb®eer Jeðesmeg×e JeeHejueer peele nesleer. JewefokeÀ Jee[ëce³eele
DeukeÀ, HesMeme, êeHeer ³ee Jeðeeb®ee GuuesKemeg×e Deens. meJe&meeOeejCeHeCes ueeskeÀ Heeb{jer Jeðe JeeHejle
nesleer.

11) kesÀMeYet$eÝiJesoele Deens. Heg©[eske̳eeJej yeebOele lej efðe³ee kesÀmeeb®es ®eej keÀHe&o yeebOele.

12) DeuebkeÀe j ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue ueeskeÀ DeuebkeÀejefHe´³e nesles. meJe&meeOeejCeHeCes
keÀCe&HegÀues, kebÀþceeU, Debieþîee, kebÀkeÀCe, yeepetyebo, HeQpeCe, veLeCeer, kebÀyejHeÆs ns DeuebkeÀej efðe³ee
JeeHejle nesl³ee. DeuebkeÀej yeveefJeC³eemeeþer me esves, ®eeboer ³ee Oeeletb®ee JeeHej kesÀuee peele Demes.

13) ceveesjbpevee®eer meeOeves ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue Ðetle, ve=l³e, jLemHeOee&, efMekeÀej,
Iees[îeeb®³ee Me³e&leer, iee³eve, Jeeove, ce=ogbie, JeerCee, yeemejer ner ceveesjbpevee®eer meeOeves nesleer.

14) JewÐekeÀMeeðe ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele JewÐekeÀMeeðe DeefmleÊJeele nesles. #e³e, keÀeefJeU ³ee
jesieebyeÎue ceeefnleer nesleer.


munotes.in

Page 53

53 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. $eÝiJeso keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer meebiee.










3.5 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer

$eÝiJeso Je Flej Jeso DeeefCe ye´ecnCes, GHeefveceeefnleer efceUles. $eÝiJeso keÀeUele Dee³ee¥®³ee peerJeveeleuee meHle efmebO et®³ee KeesN³eele ÒeejbYe Je mLew³e& ÒeeHle
Peeues. Jejerue meeOeveeb®³ee DeeOeejs Dee³ee¥®³ee DeeefLe&keÀ Òeieleer®eer ceeefnleer efceUles. l³eeceO³es Mesleer,
HeMegHeeueve, efMekeÀej Je ³egOo, ie=nGÐeesie, J³eeHeej, ®eueve, oUCeJeUCe F. ®eer ceeefnleer efceUles.

1) ke=Àl³eeb®ee ÒecegKe J³eJemee³e Mesleer neslee. MesleerpeJeU®e l³eeb®es Iej Demes. les ceeleer Je ueeketÀ[ ³eebveer le³eej
kesÀuesues D emes. l³eeletve®e DeveskeÀ ueneve ueneve ieeJes le³eej Peeueer. yewuee®³ee ceoleerves Mesleer ceMeeiele
keÀjle Demele. ient, (ieesOetcee ) Oeeve (ye´ern) ³eJe (peew) cetie (cegodie), Goo (ceeHe) pebieueer Oeeve
(veerJeej) leerU, ®evee, keÀeHetme F. GuuesKe meeHe[lees. lewlejer³e mebefnleeceO³es leerve ÒekeÀej®³ee Oevee®ee
GuuesKe Deens. Mesleeruee HeeCeerHegjJeþe keÀjC³eemeeþer efJeefnjer®ee Je keÀeueJ³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee peele
Demes. Mesleeruee Kele osC³ee®eer HeOole nesleer. ogmecepeC³eele ³esle Demele. GJe&je Je efKeu³ee ns oesve ÒekeÀej peefceveer®es nesles.

2) HeMegHeeueve - Dee³ee¥®ee ogmeje ÒecegKe J³eJemee³e cnCepes HeMegHeeueve nes³e. HeMegHeeueveecegUs
Mesleermeeþer peveeJejs Je Kele efceUle Demes. lemes®e ogOe, ceebme, keÀele[er, ueeskeÀj ner ÒeeHle nesle Demes. ³ee
keÀeUele yewue, iee³e, Iees[s, ceW{er, MesUer, kegÀ$ee, iee{Je, neleer, Gbì F. ÒeeC³eeb®es Heeueve keÀjle
Demes. $eÝiJesoeceO³es DeefJe (Yes[) DeeefCe Depee (yekeÀje r) ®ee GuuesKe Deeuee. ieeF&uee Òeefle<þe nesleer.
HeMegOeve ns®e ceeCemee®³ee Þeerceblee®es cegK³e meeOeve nesles. peveeJejebvee ®ejC³eemeeþer efJemle=le kegÀjCes
Demes. l³eeuee IeesIeess[îee®ee GHe³eesie jLe Je ueefceUle nesleer. i eebOeej ÒeosMee®eer ueeskeÀj ÒeefmeOo nesleer.

3) ie=nGÐeesie -$eÝiJesokeÀeueerve GÐeesie Je J³eJemee³ e ns MesleerJej DeeOeejerle nesles. megleer Je iejce
keÀeHe[ efJeCeCes l³eeJej ve#eerkeÀece keÀjCes, ÒeeC³eeb®³ee keÀele[îeeHeemetve efvejefvejeȳee Jemleg le³eej keÀjCes.
ieJele Je JesleeHeemetve ®eì³ee Je yewþkeÀe le³eej keÀjerle. ueesnej ueesKeb[ Je lee by³ee®eer nl³eejs yeveJele.
$eÝiJesoele De³eme veeJee®³ee Oeelet®ee GuuesKe kesÀuee lees yengOee ueesKeb[ DemeeJee. ueesKeb[eHeemetve munotes.in

Page 54

54 Mesleer®eer DeJepeejs, ³egOo meeefn l³e Je Flej Iejiegleer meeefnl³e yeveJeues peele. ueekeÀ[e®³eener efJeefJeOe
Jemlet megleej yeveJele. meesveej efJeefJeOe DeuebkeÀej meesves, ®eeboer®es yeveJele Demes. meesveej, kegbÀYeej,
®eebYeej, ueesnej, efJeCekeÀj, megleej keÀejeieerj Jeie& ³ee keÀeUele DemeeJee.

4) efJeefvece³ee®es meeOeve - ieeF& efkebÀJee yewue HewMee ®³ee ©Heele ce evetve efJeefvece³ee®es meeOeve cnCetve ceev³e
kesÀues. $eÝiJesoele efve
5) efMekeÀej ³egOo - Dee³e& efMekeÀej keÀjerle Demele. Ye#³e MeesOeCes, HeMegHe#³eeb®es ceebme efceUJ eCes. ¬etÀj
ÒeeCeer ve<ì keÀjCes Je ceveesjbpeve keÀjCes ne efMekeÀejer ceeieerue Keje GÎsMe neslee. efMekeÀej keÀjC³eemeeþer
ueesKeb[e®eer Je leeby³ee®eer nl³eejs Je DeJepeejs yeveJeerle. efMekeÀej ns ³egOoÒeefMe#eCee®es Òeel³e ef#ekeÀ
mecepeues peele Deme s. jep³ekeÀl³ee& Jeiee&ceO³es efMekeÀej efJeMesjep³ee®³ee GlHeVee®es SkeÀ ÒecegKe meeOeve nesles. Me$et®es HeMegOeve uegìtve DeeCeC³ee®eer HeOoleer Òe®eefuele
nesleer.

6) J³eeHeej -$eÝiJesoele J³eeHee N³eebvee HeefCe cnCele. ns Devee³e& peceeleer®es Demetve J³eeHeejeJej l³eeb®es
ÒeYeglJe nesles. lees DeefleMe³e Þeerceble Jeie& neslee. J³eeHeej JemlegefJeefvece³ee®³ee mJe©Hee®ee neslee. l³eemeeþer
ieeF&®ee GHe³eesie kesÀuee peele Demes. efvemeeOeve cnCetve GHe³eesie kesÀuee peele Demes. J³eeHeej ne KegDemeeJee. $eÝiJesoele ©bo jmles osC³eeyeÎue `HegJ³eeHeejeleerue JeenlegkeÀer®es cegK³e meeOeve Devemed veeJee®³ee iee[îee Je jLe nesles. Devemed ³eeme yewue efkebÀJee
Iees[e pees[le Demes.

7) JeenlegkeÀer®eer meeOeves - peefceveerJe©ve jLe Je yewueiee[erletve Deeef Ce veoer Je mecegêeletve penepeeceOetve
Je ceuee®eer Jeenle tkeÀ keÀsueer peele Demes. yewueiee[er, jLe, yewue,Iees[s, iee{Je ner JeenlegkeÀer®es meeOeves nesleer.

8) J³eJemeeef³ekeÀ mebIe - $eÝiJesoeleerue ieCe DeeefCe Je´ele Meyoeb®ee DeLe& FeflenemekeÀe jeves J³eJemeeef³ekeÀ
mebIeeMeer mebyebOeerle pees[uee Deens. l³eeb®³ee efJe®eejevegmeej keÀener J³eJemeeef³ekeÀ mebIe nesles. l³eeb®³ee
keÀe³e&HeOoleer efJe
9) iegueeceeb®ee J³eJemee³e - $eÝiJeso keÀe Uele iegueece ÒeLee Òe®eefuele nesleer. $eÝiJesoe®³ee DeveskeÀ
ceb$eeceO³es iegueece ÒeHleer®eer ÒeeLe&vee kesÀueer Deens. keÀener ueeskeÀ ogmeN³ee®³ee Iejer keÀece keÀ©ve peerJeve peiele
nesles. iegueeceeuee kegÀìgbyeeleerue SkeÀ meom³e ceevele Demes. l³e e®³eeMeer Òesceeves Jeeiele Demes. $eÝiJesoeceO³es
iegueecee®³ee keÀu³eeCeemeeþer ÒeeLe&vee kesÀuesueer Deens.

10) GlHeeovee®eer meeOeves - ³egOoele efceUeuesueer uegì ns ÒecegKe GlHeeovee®es meeOeve nesles. J³ekeÌleeriele
peerJeveele ngb[e Je JeOeguee ef ouesuee vepejeCee nes³e. m LeeJej ceeueceÊes®eer osJeeCe -IesJeeCe, Kejsoer -efJe¬eÀer Je
oeveHe$es ³eeb®³ee meene³³eeves nesF&. peefceveer Kejsoer -efJe¬eÀer J³eJenej HeÀejmee nesle vemes. J³eeHeej,
J³eJemee³e, ef MekeÀej F. ®³ee ceeO³eceeletve GlHeeove efceUl e Demes.
munotes.in

Page 55

55 11) leb$e%eeve Òeieleer - De³ee¥®eer peerJeve HeOoleer ûeeceerCe nesleer. oie[, ueeketÀ[, ye´eBPe, meesves,
ueesKeb[, ®eeboer, ueesnej, keÀesUer, jbieejer, vneJeer, vele&keÀ F. J³eeJemeeef³ekeÀ leb$e%eeveeb®ee Jeie& DeefmlelJeele
neslee. Jeemlegk eÀuee, efMeuHekeÀece ³eeble Òeieleer kesÀueer. veerueceC³ee®es keÀece keÀjCeeN³eebvee `keÀeceefj' Demes
cnCeleele. efveue ceC³eeuee efve kegÀìtbyee®ee J³eJemee³e neslee. Megue yemeg$eeceO³es efJeìe Je ³e%ekegbÀ[e®eer ceeefnleer meebefieleueer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. Dee³ee¥®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer meebiee.








Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer :
Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele p³eeHe ´ceeCes jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[tve Deeues
l³ee®eHe´ceeCes DeeefLe&keÀ HeefjJele&ve Ie[tve Deeu³ee®esner mHe<ì Peeues Deens. ³ee keÀeueKeb[ele DeeefLe&keÀ
He´CeeueerMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee Mesleer, J³eeHeej, oUCeJeUCe, ®eueve, keÀj He×leer, GÐeesie J³eJemee³e ³ee
meJe&®e IeìkeÀeb®ee efJekeÀeme Peeuee neslee. DeMeer ner ye´eïeCe keÀeueKeb[eleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
Heg{erueHe´ceeCes ë -

1) Mesleer ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele Mesleer ne Dee³ee¥®ee He´cegKe J³e Jemee³e neslee. MesleerceOetve ient,
peJe, leebotU, leerU, JeeìeCes, lesueyeer³ee, keÀeHetme, Tme, HeÀUs Je Yeep³ee ner cenÊJee®eer efHekesÀ
Iesleueer peele nesleer. Mesleermeeþer MesCeKelee®ee JeeHej kesÀuee peele neslee. lej ceMeeieleermeeþer 4, 8,
16, 2 4 veebiejer yewueeb®ee JeeHej kesÀuee peele neslee. Mesleerletve efveIeCeejs GlHeeove cegyeuekeÀ nesles.
DeVeOeev³e iejpesHes#ee peemle nesles.

2) HeMetHeeueve, ieesHeeueve ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele Mesleerme pees[ J³eJemee³e cnCetve HeMegHeeueve
J³eJemee³e efJekeÀmeerle Peeuee neslee. l³ee®eyejesyej ye´eïeCe keÀeueKeb[ele ieesOevee®³ee Je=×ermeeþer
ieesHeeueve J³eJemee³e efJekeÀmeerle Peeuee neslee. ye´eïeCe ³egieele ieeF&uee cenÊJe nesles. cnCetve®e ne
J³eJemee³e efJekeÀmeerle Peeuee DemeeJee.

3) GÐeesie-J³eJemee³e ë- Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele pes efvejefvejeUs meeefnl³e efueefnues iesues Deens
l³ee meeefnl³eeJe©ve ³ee keÀeueKeb[ele JesieJesieUs GÐeesie -J³eJemee³e He´®eefuele nesles ns mHe<ì Peeues
Deens. jLekeÀece keÀjCeejs, OeeletkeÀece keÀjCeejs, Oeesyeer, oesN³ee JeUCeejs, jbieejer, efJeCekeÀj, kegbÀYeej,
keÀesUer, mebosMeJeenkeÀ, meeJekeÀej ³eeb®es J³eJemee³e He´®eefuele HeefjefmLeleeruee Deveg©He YejYejeìerme
Deeues nesles.
munotes.in

Page 56

56 4) J³eeHeej ë- ³ee keÀeueKeb[ele pes J³eeHeej keÀjCeejs nesles l³eeb®ee S keÀ mebIe neslee. mebIeeJej®ee pees
DeefOekeÀejer neslee l³eeuee `Þes<þerve ' Demes cnCele. ye´eïeCe keÀeueKeb[eleerue J³eeHeej peceerve Je
mecegêceeiex ®eeuele Demes. ³ee keÀeueKeb[eleerue J³eeHeeje®eer ceeefnleer HeeefCeveer®³ee meg$eeceO³es Deens.
J³eeHeejeleerue YesmeU, ueyee[er, DeefleefjkeÌle veHeÀe ³eeJej Meemevee®eer keÀ[keÀ vepej Demes. SkebÀojerle
efJe®eej kesÀuee lej ye´eïeCe keÀeueKeb[eleerue J³eeHeej megefve³eesefpele neslee.

5) oUCeJeUCe ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue oUCeJeUCee®es ceeie& cnCetve jmles, veÐee, mecegê
³eeb®ee JeeHej nesle Demes. jmles ®eebieues nesles. lemes®e JeeF&ì nesles. met$ekeÀeUeleerue ceeefnleervegmeej
JeenletkeÀermeeþer jLe ns cegK³e Jeenve JeeHejues peele Demes. lemes®e Iees[s Je nÊeer ³eeb®ee JeeHejmeg×e
ceeue Jee nletkeÀermeeþer kesÀuee peele neslee. Flej He´eC³eeb®ee GHe³eesie keÀener efþkeÀeCeer JeenletkeÀermeeþer
Peeuee Deens Demee GuuesKe Deens.

6) ®eueve He×leer ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue ®eueve He×leer He´®eefuele
veJnleer. ³ee He×leerceO³es yeoue Peeuee neslee. keÀener efJeefMe<ì veeCeer ³ee keÀeueKeb[ele He´®eefuele
Peeueer nesleer. ³ee keÀeUele `efveJeeHejC³eele ³esT ueeieues nesles. `HeeCe', `keÀHeeefCeveer®³ee met$eele Dee{Ulees. ³ee ceeefnleerJe©ve Demes mHe<ì nesles keÀer, ye´eïeCekeÀeueKeb[ele
®eueveHe×leerceO³es yeoue Peeuee neslee.

7) keÀj He×leer ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele jep³ekeÀejYeeje ®ee Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer He´peskeÀ[tve
Oeev³e ©Heele keÀj Iesleuee peele neslee. ye´eïeCe Je #eef$e³eebvee keÀj ceeHeÀ neslee. Mesleer J³eJemee³e
keÀjCeejs lemes®e JewM³e J³eeHeej, GÐeesie -J³eJemee³e keÀjCeejs ³eeb®³eeJej keÀj DeekeÀejuee peele neslee .
SketÀCe ueeskeÀmebK³esle JewM³eeb®es He´ceeCe peemle Demeu³eeves Meemeveeuee keÀj ©Heeves efceUCeeje Hewmee
peemle neslee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer keÀMeer nesleer.






3.6 JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer

$eÝiJeso keÀeUeleerue Dee³ee¥®ee Oece& Je l³eeb®³ee Oeeefce&keÀ keÀuHevee, lelJe%eeve ³eeb®eer ceeefnleer
ÒeLece $eÝiJesoele ³esles. $eÝiJesoeleerue ÒeLece, efJoleer³e DeeefCe meeleJes ceb[ueeceO³es Dee ³ee¥®³ee Oeeefce&keÀ
peerJevee®eer ceeefnleer efceUles. me=<ìerieerlee®³ee mJe©Heele®e $eÝiJesoeleerue Oecee&®eer meg©Jeele nesles. ceveg<³e
peerJevee®ee pemepemee efJekeÀeme nesle iesuee . lemeleMee Oeeefce&keÀ keÀuHevee Je lelJe%eevee®ee efJekeÀeme nesT munotes.in

Page 57

57 ueeieuee . JewefokeÀ Oece&keÀuHevee Je Oece& þjeefJekeÀ mee®esyebo mJe©Hee®ee Je meJe&keÀeU efmLej Demee veJnlee.
Dee³ee¥®ee Oece& mejU Je menpe mJe©Hee®ee nesslee.

1) Dee³ee¥®³ee DeejbYeer®³ee efJeefJeOe efvemeie& osJelee - meYeesJeleeueer Hemejuesu³ee ef vemeiee&leerue efJeefJeOe
Ieìveebveer Dee³ee¥®³ee ceveeJej ceesþe ÒeYeeJe Hee[uee. efvemeiee&leerue ®ecelke=ÀleeR®³ee yeg[eMeer ®esleveeMekeÌleer
Demeueer Heeefnpes. l³ee ®eslevee MekeÌleeRvee®e l³eebveer nele, Hee³e Fl³eeoeRveer ³egkeÌle DeMee osJeleeb®es ©He efoues.
meYeesJeleeueer efJemle=le Yetceerme He=LJeerosJelee mecepeues. [eske̳eeJej Hemejuesu³ee veYeesefJeleevee®³ee
DeeOeejeJej l³eebvee Ieew : ³ee osJeles®eer keÀuHevee kesÀueer. mHeMee&ves keÀUCeeN³ee JeeN³ee®³ee DeeOeejeJej Jeele
osJelee, DeveskeÀ keÀe³ee&le GHe³eesieer He[Cee N³ee efJemleJee®³ee DeeOeejeJej DeeefiveosJelee , Yetceerme Meerleuelee
ÒeeHle keÀ©ve osTve efleuee mem³eM³eeceuee keÀjCeeN³ee HeeJemee®³ee DeeOeejeJej Hepe&v³e osJelee , DeMeer
me=<ìerleerue IeìveebJej DeeefOeef<þle DeveskeÀ osJeleeb®eer keÀuHevee Dee³ee¥veer kesÀueer. Dee[LeUe GlHeVe
keÀjCeeN³ee, iewjmees³eer®³ee nesCeeN³ee DeMee Ieìveeb®³ee DeeOeejeJej je#eme, lee³eg, êgnë DeMee Deefve<þ
®esleveeb®eerner l³eebveer keÀuHevee kesÀueer. osJe nJes nJesmes lej je#emener DeefÒe³e nesles. met³e& ne Deefive®es®e ©He
Deens Je Deiveer ne Òeefle efoJeMeer met³e&©Heeves®e pevceeuee ³esle Demelees Demes efJe®eej Jeefme<þ $eÝceeb[uee Deens. JewefokeÀ osJelee mebIe Heg©m$eer osJelee Demetve l³eebvee ³e%e mebmLesle mLeeve veJnles. Dee³ee¥®³ee ÒecegKe efvemeie&osJelee cnCepes Je©Ce,
Fbê, He=LJeer, Deiveer, GDeefMJeve, F.osJeleeb®e e GuuesKe Deens. osJelee ceb[Uele ÒecegKe osJelee cnCepes Je©Ce, Fbê Je met³e& ns
nes³e.

2) $eÝiJesokeÀeueerve osJeosJeleeb®es JeieeakeÀjCe efkebÀJee JeemleJ³ e - Dee³ee¥veer me=<ìer®es ef$eefJeOee
ef$eueeskeÀelcekeÀ mJe©He keÀefuHeues. les cnCepes He=LJee r, DeblejeU DeeefCe DeekeÀeMe Je l³eeceO³es Òel³eskeÀ
efJeYeeieele 11 keÀesìer osJelee cnCepes eflevner ueeskeÀ efceUtve 33 keÀesìer (ÒekeÀej) osJelee Deensle. HetJe&
JewefokeÀ keÀeUeleerue osJeosJeleeb®es JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes kesÀues Deens.

De) osJeleeb®³ee mLeUevegmeej JeieeakeÀjCe - Dee³ee¥®³ee osJeleeb®es mLeU keÀesþs Deens. l³eevegmeej l³ee®es
leerve mLeUele JeieeakeÀjCe kesÀues Deens. ns mLeU cnCepes -

1) He=LJeer mLeeveer³e osJelee - He=LJeer, Deiveer, meesce, ye=nmHeleer,veo³ee . 2) DeblejeU osJelee - Fbê,
Jee³et, cee©le, Hepe&v³e, ©ê, ³ece,F. 11 osJelee . 3) DeekeÀeMeeleerue/mJeiee&leerue osJelee - met³e&,
Gnesles. leerve ue eskeÀeleerue 33 ÒekeÀej®es osJe nesles.

ye) SsefleneefmekeÀ efJeYeeieCeervegmeej - SsefleneefmekeÀ efJeYeeieCeervegmeej osJeleeb®³ee efveefce&leer®ee keÀeueKeb[
efJe®eejele Iesleuee peelees. l³eevegmeej - Fb[es -³egjesefHe³eve osJelee Je Yeejleer³e osJel ee Demes efJeYeeie
kesÀues peeleele. Hejbleg ner efJeYeeieCeer keÀjCes ³eesi³e veener. keÀejCe l³eeme HegjeJee ÒeeHle nesle veener.
munotes.in

Page 58

58 keÀ) osJeosJeleeb®³ee mJe©Heevegmeej - Dee³e&keÀeUeleerue osJeosJeleeb®³ee mJe©Heevegmeej osJeleeb®es
JeieeakeÀjCe kesÀues peeles, les cnCepes ÒeeiewefleneefmekeÀ, HeejoMe&keÀ, efceleHeejoMe&keÀ, DeHeejoMe&keÀ, DeJ³ekeÌle
efkebÀJee ÒeeflekeÀelcekeÀ osJeosJelee Demes efJeYeepeve keÀener efmeOoeble vegmeej keÀjleele.

[) osJeleeb®³ee cenlJeevegmeej - osJeosJeleeb®es peemle cenlJ ee®es Je keÀceer cenlJee® es Demesner keÀenerpeCe
JeieeakeÀjCe keÀjleele. Hejbleg Demes JeieeakeÀjCe keÀjCes De³eesi³e Deens. Deefive efkebÀJee meefJeled l³eeb®³ee ke=ÀHescegUs
Je meescejmeHeeveecegUs osJe ebvee DecejlJe Òe eHle Peeues Demes ceeveues peeles. osJe DeekeÀeMeeceeiex jLeeletve meb®eej
keÀjleele. osJeeb®es meesce ns DeeJe[les Hes³e Deens. osJeosJelee JeweffMJekeÀ efve³eceeb®es /$eÝlet lelJeeb®es Heeueve
keÀjleele Demes ceeveuess peeles. ³ee efMeJee³e meewjosJeleeceO³es - efce$e, met³e&, meefJeled, YeeJeelcekeÀ
osJeleeceO³es ÒepeeHeefle, efJeMJekeÀce&led, cev³et, ÞeOoe, Hepe&v³eJeeleemeejKeer osJelee ³egices - efce$e-Je©Ce,
IeeJee-He=efLeJeer, Fbê -meescee, met³ee&®ebêcemee, GDeeefol³ee®ee, keÀefve<þ osJeleeceO³ es- $eÝYeg, DeHmeje, iebOeJe&, F. $eÝiJesoeleerue osJeleeb®es JeieeakeÀjCe
keÀjlee ³esF&ue.

3)Dee³ee¥®³ee efJeefJeOe osJeosJelee DeeefCe l³eeb®es cenlJe - Dee³ee¥®es osJeosJelee ef$eefJeOe cnCepes leerve
efþkeÀeCeer JeemleJ³e keÀjCeejs Deensle les Heg{erueÒeceeCes

De) mJeiee&leerue/DeekeÀeMeeleerue osJeosJelee -
1) met³e& - DeekeÀeMem³e lespeeieesue ne met³e&osJe nes³e. lees Oeewme Je Deefoleer ³eeb®ee Heg$e Demetve ®eje®ej
peiee®ee Deelcee Deens. Je©Ce, efce$e Je Deiveer ³eeb®ee [esUe Deen s. $eÝiJesoele met³ee&®³ee jLee®es Je meele
Iees[îeeb®e s JeCe&ve Dee{Ules. GoerIee&³eg<³e, efvejesieer peerJeve, MekeÌleer, mebHeÊeer, met³ee&®³ee ke=ÀHesves®e ceeveJeeu ee ueeYeleele. met³e& ns
Deiveer®es®e ©He Demetve osJeebveer met³ee&uee DeekeÀeMeele þsJeues DeMeer keÀuHevee $eÝiJesoele ceeb[uesueer Deens.
efce$e, meefJelee, efJe
2) Je©Ce - mJeiee&leerue osJe leeceO³es meJee&le cenlJee®eer Je ÒecegKe osJelee cnCepes Je©Ce nes³e. lees
efJeMJee®ee mece´eì Je DeeHeuee efHelee Deens. Je©Ce meboYee&le HeÀkeÌle 12 megkeÌles $eÝiJesoele Deensle. Je©Ce
veereflemebj#ekeÀ Demetve efvemeiee&®³ee keÀe³eÐee®eer Debceueyepee JeCeer keÀjlees. He=LJeer Je DeekeÀeMe l³eeves®e
efvecee&Ce kesÀues. l³ee®³eecegUs®e met³e&, ®ebê, leejs ®ecekeÀleele. veo³ee Jeenleele. $eÝiJesoele veereflelelJeebvee
$eÝlet lelJe ceeveuesues nesles. Je©CeosJelee HeMeg&-Yeejleer³e (FjeCeer Yeejleer³e) keÀ eUeleerue Dee³ee¥®ee
Jeejmee DemeeJee. GÊejkeÀeUele Je©Ce kesÀJeU peueeefOeHeleer efokeÌHeeue (Hepe&v³ee®eer/meeieje®eer osJelee)
yeveuee.

3) Gner GmegkeÌles Deensle. Gpeiee®eer lespemJ eer mece´e%eer Demetve leer megJeCe& jLeeletve ³esles. og<ì mJeHveeb®es efvejmeve keÀ©ve YetleeKesjerpe
HeUJetve ueeJeles Je meJe& ceeveJeebvee pee ie=le keÀjles.
munotes.in

Page 59

59 4) efJenes³e. efJece@keÌmeceguuej®³ee celes leerve HeeJeues cnCepes met³ee&®³ee Go³e, ceO³eevn , Demle nes³e
[e@.je.vee.oeb[skeÀje®³ee celes. $eÝiJesoel e efJener Devee³ee¥®ee efkebÀJee Dee³e&®eer yengpeveJeiee&®eer uebwefiekeÀ osJelee DemeeJeer . Fbê-Je=$e ³egOoele lees Fbêe®ee
meene³³ekeÀ Demetve , YekeÌleebvee peJeU®ee Jeeìlees. Dee³e& mebI eeHewkeÀer SkeÀ ceneve peceeleer®eer leer meJe&Þes<þ
osJelee DemeeJeer.

5) DeefMJeveew -ner $eÝiJesoele ³egiceosJelee JewÐe cnCetve ÒeefmeOo Deens. oesve DeMJeerved osJeleeb®ee mecegn
cnCepes DeefMJeveew nes³e. DeMekeÌleeuee meMekeÌle, Je=Ooeuee lee©C³e, DeebOeȳeeuee ¢<ìer ueeYe, yeg[eu³eeuee
Jee®eefJeCes F.DeveskeÀ keÀLee l³ee®³ee meboYee&le Deensle. Heneìs Je mee³ebkeÀeUer efomeCeeje Meg¬eÀleeje efkebÀJee
mebefOeÒekeÀeMe ³ee®es ÒeeflekeÀ DemeeJes. met³e&keÀv³ee met³ee& ner l³ee®eer Hee lveer Demetve , les ef$e®e¬eÀ jLeeletve
efJeMJemeb®eej keÀjleele. ceOee®es DeewosJee®³ee osCei³ee Deensle.

³ee efMeJee³e Je©Cee®³ee $eÝlej#eCee®es meene³³ekeÀ efce$eosJelee ner met³ee&® ³ee efnle keÀejerr
lespee®es ÒeeflekeÀ Deens. meesvesjer JeCee&®ee GieJelee met³e& cnCepes peieeuee ÒesjCee Je ®eslevee osCeeje meefJelee
nes³e. ceW{HeeUeb®ee ceeie&oMe&keÀ HetHeMeg meeHe[Jetve oslees. meJe& megKeeb®ee oelee Yeie nener Deeefol³e mJe©He®e Deens. JewJeeefnkeÀ yebOeveeb®es j#eCe
Je efve³eceve keÀjCeeje De³e&ceve Dee³ee¥®³ee meceepee®eer OeejCee keÀjCeeje Deeefol³e Deens.

ye) DeblejeU osJelee - $eÝiJesoele 11 osJeo sJeleeb®ee GuuesKe DeblejeU osJelee cnCetve kesÀuesuee Deens.

1) Fbê - $eÝiJesoeleerue 250 megkeÌleeceOetve ³ee DeefleMe³e cenlJee®³ee Je meeceL³e&Jeeve Heje¬eÀceer osJee®es
JeCe&ve kesÀuesues Deens. l³eeuee Jeýeosner/Jeýeyeent Demes cnìuesues Deens. osJe e®³ee iee³eer Je HeeCeer De[Jetve
þsJeCeeN³ee Je=Êe je#emeeme þej ceejues. Òe®eb[ ÒeceeCeeJej meescejmee®es ÒeeMeve ns Fbêe®es JewefMe<ìîeb nesles.
Fbê ner Dee³ee&®eer DeeJe[leer je<ì^er³e osJelee nes³e. JeeoU -legHeÀeveeb®ee osJe Demee Fbêe®ee ÒeecegK³eev es
GuuesKe kesÀuee peelees. $eÝiJesoer³e owJeleMeem$e Fbê ÒeOeeve Deens. Fbê ne keÀM³eHe -Deefoleer®ee Heg$e Je
ce©êCeeb®ee veslee Deens. lees Òee®eerve, le©Ce, meJe&MeeqkeÌleceeve, ³egOoefÒe³e, meJe&efJepeslee efJeJoeve Je
DeÒeeflenele MekeÌleer Deens. Fbê e®es Decejke=Àl³e cnCepes oeveJe Je=Êemegje®ee JeOe nes³e. Je= $eKesjerpe Mebyej,
veceg®eer,Megceejues. lej Dev³e$e ÞeglekeÀJeGOJemle keÀ©ve Hegjboj HeoJeer efceUefJeueer.

2) Hepe&v³e - $eÝiJesoeleerue keÀefve<þ osJeleebHewkeÀer ner SkeÀ osJelee Deens. $eÝiJesoele 3 megkeÌles Deensle.
`Hepe&v³e' ³ee Meyoe®ee MeyoMe: DeLe& `HeeJem ee®ee {ie' Demetve l³eeJej ceeveJeer iegCe DeO³eejesefHele kesÀues
Deensle. l³eeuee Je=IesTve meJe&$e efHeÀjle Demelees. efJeÐegle Je ie[ie[eì ³ee®³eeMeer l³ee®ee mebye bOe pees[uesuee Demelees.
JevemHeleer®es GlHeeove Je JeOe&ve keÀjlees l³eeuee efHelee Demesner mebyeesefOeues Deens. lees mJeiee&®ee Heg$e Demetve
He=LJeer®ee Heefle Deens. munotes.in

Page 60

60 3) ³ece - $eÝiJesoele 3 megkeÌles Deensle. ³ece ne efHelejeb®ee jepee Deens. ³ece n e ce=leeb®ee DeefOeHeleer,
DeeefoceeveJe, meJe&ÒeLece ce=le Pe euesuee ceeveJe DeeefCe efHele=ueeskeÀe®ee DeO³e#e Deens. HegC³eJeeve ueeskeÀebvee lees
Þes<þ mLeUer Heesnes®eefJelees. lees meJee¥®es HeeHeHegC³e peeCelees . l³eeuee ³e%eele ³esTve yemeC³ee®es D eeceb$eCe
efoues peeles , Deefive ne l³ee®ee êgle nes³e. l³ee®es oesve kegÀ$es ueeskeÀebJej ue#e þsJeerle efHeÀjle Demele.

4) ©ê - ner Gûe osJelee Deens. pe ìeOeejer ef$eves$e ©êe® ³ee neleele ef$eMetU Je Oeveg<³eyeeCe Deensle.
jeieerì ©êe®es yeeCe , jesiejeF & Je cejCe DeeCeleele. GHeemekeÀeuee l³ee®eer Yeerleer®e Jeeìs Je l³ee®³ee
Mem$eeHeemetve DeeHeCeebme cegkeÌlelee efceUeJeer DeMeer®e GHeemekeÀe®eer ÒeeLe&vee Demeles. mebleg<ì Peeuesuee ©ê
efMeJemJe©Heerner yeves Je YekeÌleebvee jesiecegkeÌle keÀjCeeje Þ es<þ JewÐejepe yeves. ©ê ner Dee³ee¥®eer HetJeea®³ee
ueeskeÀebkeÀ[tve efkebÀJee efmebOet mebmke=Àleer®³ee meceepeekeÀ[tve Iesleuesueer osJelee DemeeJeer. ©êeuee
JeeoUerosJelee ceeveleele. $eÝiJesoele 3 megkeÌleeceOetve ©êeb®eer ÒeeLe&vee kesÀuesueer Deens.

keÀ)Yet osJelee/He=LJeerosJelee - $eÝiJesoele 11 YetosJeleeb®ee GuuesKe Peeuesuee Deens.

1) Deefive - Deefive ner He=LJeerJejerue meJe&Þesÿ mebmkeÀej osJelee nes³e. $eÝiJesoele 200 megkeÌles
Deensle. osJe Je ceeveJe ³eeb®³eeleerue ÒecegKe ogJee cnCetve Dee³ee¥veer Deiveer ÒeceeCeYetle ceeveuee Deens.
Deiveeruee DeeHeuee megKekeÀlee& Je ogëKenlee& ceeveues Deens. owvebefove peerJeveele Je ³e%e keÀe³ee&le Deiveeruee
DeefleMe³e cenlJee®es mLeeve Deens. Deiveer ne ³e%eeceO³es Hegjesefnle, IejeceO³es ie=nHe leer, meceepeele efJeMHeleer
Deens. ³e%eeleerue nJeerYee&ie osJee bvee Heesn®eJelees. meefceOee, Oe=le, Jee mlees$eJoeje pes Deiveer®eer GHeemevee
keÀjleele les Melee³egDeiveeruee leerve cegKes, leerve efone, leerve Hee³e Je DemebK³e ves$e Deensle. Deiveer®eer Heeþ legHee®eer, kesÀMe
pJeeueeb®es Je oe{er leHeefkeÀjer jbiee®eer Deens. yewueeÒeceeCes Deesj[leess, Oegjeves KeebyeeÒeceeCes DeekeÀeMeeuee
DeeOeej oslees. D eeqive pevcelees lesJne l³eeuee Jelme cnCeleele. lees peueHe#eer Deens. l³ee®es cegK³e Ye#³e
cnCepes keÀe<þ DeeefCe l³ee®es cegK³e Hes³e cnCepes veJeveerle. lees efoJemeeble 3 JesUe pesJelees. Deeqiveuee
ie=nHeleer cnCeleele. Deeqiveuee ceveg<³ee®ee vee lesJeeF&keÀ , efce$e, efHelee, Heg$e, ceelee , yebOet Demes ceeveleele.

2) meesce - meesce ner osKeerue mebmkeÀej osJelee Deens. $eÝiJesoele 120 megkeÌles Deensle. Deiveerveblej
cenlJee®eer osJelee cnCepes meesce nes³e. meesceosJe ne $eÝiJesoeleerue ÒecegKe osJe Deens. meesce JevemHeleer®ee jme
keÀe{tve ³e%eÒemebieer lees osJeeuee efouee peeF&. meescejme ns Fbêe®es DeeJe[les Hes³e Deens. meesce meb%ee
HeMeg&Yeejleer³e DemeeJeer. keÀejCe DeJesmleeceO³es nDeescee®ee GuuesKe ³eslees. meesce ne DeewpeerJeveoelee ceeveuee iesuee. meJe& meesce megkeÌles SkeÀ$e keÀ©ve $eÝiJesoe®es veJece ceb[U yeveefJeues iesues.
meescejmeeuee ceOeg efkebÀJee Fbot cnCele. ³ee®ee jbie efHeJeUe, ueeue efHebieì efkebÀJee leHeefkeÀjer Demelees. meesce ns
GlmeenJeOe&k eÀ Heer³egl³eeuee Jee®emHeefle DeLeJee Jee®es®ee vee³ekeÀ cnìues Deens. meesce ne yegeqOoJeeve $eÝefFbêe®ee Deelcee, HejceHeeJeve efce$e nes³ e. meesce ner meJee&le cenlJee®eer yeveueer Demeu³eecegUs l³eeuee uemee®ee
Heefle Demes cnCeleele. l³eeuee JevemHeefle Demesner cnCeleele.
[) Dee³ee¥®³ee osJeosJeleeb®eer JewefMe<ìîes -
1) efvemeie& MekeÌleerletve efkebÀJee ®ewlev³eeletve efvecee&Ce Peeu ³ee. 2) Heg{erue keÀeUele HeMegbvee osJeleeb®es mJe©He
efoues. 3) osJeleebvee ceeveJeeÒeceeCes DeJe³eJe YeeJevee Deensle Demes ceeveuesues nesles. 4) osJeosJelee®³ee munotes.in

Page 61

61 mebkeÀuHevesle mee®esyeboHeCee veener. 5) Þes<þ Je keÀefve<þ Demes osJeleeb®es ÒekeÀej Hee [ues veJnles. 6) meJe&
osJeosJelee SkeÀe®e Þes<þlelJee®eer efkebÀJee HejcesMJeje®eer ©Hes Deensle Demes ceeveuesues nesles. 7) meJe& osJelee
o³eeUt Je ke=ÀHee keÀjCeejs Deensle. 8) Hegjesefnlee®eer osJeleeb®³ee Hegpeveemeeþer efveefce&leer Peeueer. 9) Heg©osJeleebvee ÒeeOeev³e efoues nesles. 10) osJeleeb®eer keÀesþsner cebefojs veenerle. 11) cetefle&Hetpee veener. 12)
efvemeie&Jeeo Deens. 13) DeveskeÀ osJelee ceeveu³ee Deensle. 14) He=LJeermLeeveer³e, Deblejer#e mLeeefve³e,
IegmLeeveer³e Demes JeieeakeÀ jCe kesÀuesues nesles. 15)meescejmeecegUs osJeebvee DecejlJe ÒeeHle nesles Demes ceeveuesues
nesles. 16) osJeosJelee DeekeÀeMeceeiex meb®eej keÀjleele. 17)osJeeb®es Deengleer ns DeVe lej meesce ns DeeJe[les
Hes³e nes³e.
4) $eÝiJeso keÀeUeleerue Oeeefce&keÀ Dee®eej Je keÀuHeveeb®ee efJekeÀeme
1) yee¿ele: De veskesÀMJejJeeo HeCe cetuele: SkesÀMJejJeeo - Dee³e& ns Deeqive, ce©le, Je©Ce ³ee
vewmeefie&keÀ MekeÌleer®eer GHeemevee keÀjerle nesles. l³eebvee®e ceeveJeer ©He efoues. DeveskeÀ osJeleeb®eer Hegpee keÀjl e
Demeu³eeves l³eeuee DeveskesÀMJejJeeo (polytheism ) cnCele Demes. SkesÀMJejJeeo ( monotheism )
cnCepes F&éej SkeÀ®e Deens. efvemeiee&leerue JesieJesieUs³ee keÀejCeemeeþer JesieJesieȳee osJeleeb®eer GHeemevee
keÀjle. Hejbleg me=<ìeruee efve³ebef$e le keÀjCee jer MekeÌleer SkeÀ®e Deens. cnCepes Dee³ee&®es lelJe%eeve
DeveskesÀMJejJeeoekeÀ[tve SkesÀMJejJeeoekeÀ[s DeeefCe SkesÀMJejJeeoekeÀ[tve SkeÀlJeJeeoekeÀ[s
efJekeÀefmele Peeues. SkeÀ®e Debeflece lelJe Demetve Mejerj DeLeJee ¢M³e, Jemleg DeeefCe Deelcee, ³eeb®³ eele
Jowle veener Demes lelJe%eeve cnCepes DekeÀlJeJeeo (monism) nes³e. $eÝiJesoe®³ee 10 ceb[Uele
³eeb®eer ceeefnleer efceUles. SKeeo³ee JesUsme SKeeoer osJelee F<ì Jeeìs DeeefCe leerme meJe&Þes<þ DeLeJee
HejcesMJej ceevetve lees efle®eer®e GHeemevee keÀ© ueeies. ³ee Òeke=Àleeruee cewkeÌmeceguuej F<ìosJeleeJeeo
(Henotheism) Demes cnCelees. keÀener $eÝp³ee DeeefoMekeÌleer®eer efJeefJeOe ©He cnCepes osJelee Deensle. Hegme=peveMekeÌleeruee ceeveJeer iegCeejesHe keÀ©ve efle®eer®e osJelee yeveefJeueer.

2) efJole³e ªHe osJelee - $eÝiJesoele Fbê , Jee³et, Fbêiveer, FbêJe©Ceew DeMee oesve osJelee SkeÀ$e DeeCetve
l³eeb®eer mlees$esner iee³e$eer nesleer . keÀener osJelee SkeÀele oesve DeMee mJe©Hee®³ee Deensle. DeefMJeveew ns
GoenjCe nes³e. Jemlegle: SkeÀ$e, oesvner JesUe efomeCeeje Demes keÀener DeeieUs®e ©He ³ee osJeleeb®es Deens.
Goe. -ye´ecnCemHeefle, Jeemlees
3) mecegnelcekeÀ osJelee - SkesÀkeÀìîee osJelee, efJole³e©He osJelee, ³eeÒeceeCes mecegnelcekeÀ osJeleeb®eerner
keÀueHevee Dee{Ules. Fbê, Je=ÊeMeer ue{C³eeme efveIelees lesJne l³eeuee mHetÀleea osCeejer keÀJeves cnCeCeejs,
l³ee®ee Glmeen Jee{efJeCeejs ce©le: ne nes³e. yeesueC³eemeeþe r Je ³e%ee®³ee Òemebieer keÀesCeer jent ve³es
³eemeeþer efJeMJesosJee cnCepes meJe&osJe ne ieCe Deecebef$ele keÀjC³eele ³esT ueeiele.

4) peerJeveeefJe

De)YeeweflekeÀ peerJeve - DeeHeues peerJeve megKeer Je mece=Oo lemes®e meÊee, mebHeÊeer, mJeemL³e, mevceeve
³ee®³eemeeþer osJe e®eer ÒeeLe&vee keÀjCes. DeeHeues peerJeve efJeefJeOe Oeeefce&keÀ ke=Àl³eele IeeueJeCes oeveOece& keÀjCes.
jbpeu³ee ieebpeuesu³eebvee DeVeoeve osCes. DeefleLeer®ee mevceeve keÀjCes. Fl³eeoeRve e les DeeoMe& veweflekeÀ
peerJeve mecepele. lej efce$eeb®ee efJeMJeemeIeele keÀjCes, ceÐe Heeve keÀjCes, Oegle KeUCes, jeieeJeCes,
SKeeo³ee®ee Jos

Page 62

62 HeeMe ìekeÀlees ce veg<³e mJele: DeeefCe HegJe&peebveer kesÀuesues HeeHe ³eeuee lees peyeeyeoej Demelees. Dee³ee¥®eer
peerJeveekeÀ[s HeenC³ee®eer ¢<ìer DeeMeeJeeoer nesleer. peerJeve mevceeiee&ves peieC³ee®eer peyejomle F<³ee& nesleer.
oerIee&³eg<³e, efvejesieer peerJeve, He je¬eÀceer mebleleer, MekeÌleer, mebHeÊeer, lespemJeer Iees[s, YejHetj otOe osCeeN³ee
ieeF&, ®eebieueer efHekesÀ, Me$et®ee veeMe, mebkeÀìeletve cegkeÌlelee ³eemeeþer Dee³e& HejcesMJeje®eer ÒeeLe&vee keÀjle
Demes. Oece& ³ee Meyoeves p³ee YeeJeves®ee Je meoe® eejHeCee®ee yeesOe neslees , leer YeeJevee DeeefCe Dee®ejCe ³ee®ee
GuuesKe $eÝle ³ee Meyoeves $eÝiJesoele kesÀuee Deens. efvemeie& Je ceeveJe ³eeb®³eeceO³es efve ³eefcelelee, megmet$elee
DeeCeC³ee®es keÀece $eÝle cnCepes mel³e®e keÀjles. JewefokeÀ osJe ns $eÝleeJeeve Je $eÝleeJe=Oe Demeleele.
Demee GuuesKe $eÝiJesoele Deens.

ye) cejCeesÊej peerJeve - $eÝiJesoe®³ee 10J³ee ceb[ueele cejCeesÊej peerJeveemebyebOeer efJe®eej ceeb[ues
Deensle. ceveg<³e iesu³eeJej l³ee®ee HeeefLe&Je osn ceeleerle efceUtve peelees . HeCe Deelcee Decej jenlees. ce=lee®es
efHelej l³ee®³eemeeþer ogmejs mLeeve MeesOetve þsJeleele. ns®e ³ecee®es efveJeeme mLeeve nes³e. lesLes keÀcee&vegmeej
efHele=ueeskeÀ efkebÀJee vekeÀj ³eeHewkeÀer SkeÀe efþkeÀeCeer peelees. efHele=ueeskeÀele DecejlJe H eeJeuesues peerJe keÀe³ece
megKeele jenele Demele. meescejme, ogOe, ceOe, megje Fl³eeoeR®es Hee ve keÀ©ve ve=l³eiee³eveele ceive Demele.
vejkeÀ efJeDebOekeÀejce³e Je og:Kece³e DeMee efveJeememLeeveer DeeCelees. Hegvepe&vceeefJe$eÝiJesoele Dee{Uleele. Dee³ee¥®ee Oece& , keÀce& efmeOoebleeHes#ee GHe³egkeÌleleeJeeoer neslee cejCeeveblej®³ee
peiee®ee efJe®eej keÀjC³eeHes#ee ³ee pe erJeveeleerue Deeveboe®ee, efvemeiee&leerue meeOevemebHeÊeer®ee YejHetj
DeemJeeo I³eeJee . Demes l³ee®es meeOes Je meesHes peerJeveeefJe
3) me=<ìer efkebÀJee efJeMJe GlHeÊeer/efveefce&leer meboYee&leerue lelJe%eeve -
$eÝiJeso eleerue lelJe%eevee®eer keÀuHevee DeeefCe efJeMJeefveefce&leer Je efJeMJeOeejCes®³ee keÀuHevee
Heg©³ee osJeleebvee GÎsMetve j®euesu³ee megkeÌleeceOetve De e{Ules. me=<ìer GlHeÊeer meboYee&leerue keÀuHevee
Heg{erueÒeceeCes efometve ³esleele.

De) Heg©keÀuHevee $eÝiJesoe®³ee oneJ³ee ceb[Ueleerue Heg©keÀener nesles Demes veener efkebÀJee keÀener veJnles Demes veener. JeeleeJejCe, DeekeÀeMe veJnles ceie l³eeJej
DeeJejCe keÀmeues nesles? DeLeebie peuee®e er Keesue ojer nesleer keÀe³e? ce=l³et veJnlee efkeb ÀJee DecejlJe veJnles.
efoJeme-je$e veJnleer. osJeebveer efJejeì Heg©efvecee&Ce Peeueer . keÀener efþkeÀeCeer HeeCeer ns meJe& me=<ìer®es cetU yeerpe Deens. Yetle, Jele&ceeve , YeefJe<³e ke ÀeU®es
peieled ns meJe& ne HejcesMJej Deens. ns meJe& ¢M³e peie ³ee HejcesMJeje®ee ceefncee®e Deens. HejcesMJejeHeemetve
ns peie GlHeVe Peeues DeeefCe ³ee ye´cneb[eceO³es peerJe GlHeVe Peeuee. l³eeletve®e DeewHeefvelelJe%eeveeuee ÒesjCee efceUeuee r efJeMJe, Deelcee, peerJe, DeefmlelJe, DeveemleJe mel³e, cee³ee ³eeJej efJe®eej
ceeb[ues peeT ueeieues.

Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer :
Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ Je HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[ ³eeceOeerue Oeeefce&keÀ Heef jefmLeleer yeoueueer
nesleer. HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue efvemeie&osJeleebJejerue efve<þe keÀceer nesTve ³e%eeMeer mebyebefOele osJe -
osJeleeb®es Je keÀce&keÀeb[e®es cenÊJe Jee{ues nesles. HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue osJe osJeleeb®es mJeleb$e munotes.in

Page 63

63 DeefmleÊJe ³ee keÀeueKeb[ele ve<ì nesTve osJe -osJeleebyeÎue Þes<þ -keÀefve<þ Demes YesoYeeJe meg© Peeues
nesles. l³eecegUs osJelee efJeMJeeleerue efpeJebleHeCee ve<ì Peeuee neslee. ³e%e mebmLes®es cenÊJe Jee{u³eeves mebHetCe&
ceeveJeer peerJeve®e ³e%e keÀu HevesYeesJeleer iegbleues iesues nesles. He´l³eskeÀ F®íerle iees<ì He´eHle keÀjC³eemeeþer ³e%e
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens Demes meebieC³eele ³esT ueeieues nesles. l³eeletve ³ee keÀeueKeb[ele ³e%ee®es SketÀCe
leerve He´keÀej ©{ Peeues nesles.
1) efvel³e ³e%e ë - DeVeoeve, Deiveernes$e, oMe&HetCe&ceeme, efHeC[efHele=³e,®eeleg&ceem³e Fl³eeoer ³e%eeb®ee
meceeJesMe efvel³e ³e%eeceO³es neslees.
2) keÀeces<þer ³e%e ë - Heg$es<ìer, pe³es<ìer, Oeves<ìer ³ee meejK³ee ³e%eeb®ee meceeJesMe keÀeces<ìer ³e%eeceO³es
neslees.
3) meesce³eeie ³e%e ë - SkeÀ efoJeme , oesve efkebÀJee yeeje efoJeme, lej keÀener JesUe SkeÀ les oesve Jel³eeHes#ee efoIe&keÀeU ®eeueCeejs ³e%e DeMee ³e%eeb®ee meceeJesMe meesce³eeie ³e%eeceO³es neslees.
 jepemet³e ³e%e ë - ne jep³ee®³ee Je He´pes®³ee ke Àu³eeCeemeeþer kesÀuee peele neslee. ne ³e%e 1
Je DeMJecesIe ³e%e ë - jepee®³ee keÀle&=lJee®es, Hejeke´Àcee®es He´eflekeÀ cnCetve ne ³e%e kesÀuee peele
neslee. meece´ep³eJee{ Je SsMJe³e&Jee{ ³eemeeþer ne ³e%e kesÀuee p eele neslee.
 ³e%emebmLee ë - Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ³e%emebmLee meJe&mHeMeea Peeu³eecegUs meeceev³e
ueeskeÀeb®eermeg×e ³e%emebmLee Þe×s®eer iees<ì yeveueer nesleer. J³eefkeÌleiele megKe, meceepemegKe Je
je<ì^ megKeemeeþer ³e%emebmLee Þe×s®es mLeeve yeveueer nesleer.

ye´eïeCe Hegjesefnleeb®es cenÊJe Jee{ues ë -
Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ³e%emebmLes®es cenÊJe Jee{u³ee ves DeeHeesDeeHe®e ye´eïeCe Hegjesefnleeb®es cenÊJe
Jee{ues.
 Hegjesefnle osJelee Je ³e%e³epeceeve ³eeb®³eeleerue ogJee þjuee.
 Hegjesefnlee®eer meceepeeJej mJeleb$e íeHe He[ueer.
 Hegjesefnleeb®es jepe ojyeejeleerue cenÊJe Jee{ues.
 #eef$e³eebHes#eener Hegjesefnle meceepeele Þes<þ þjuee.
 Hegjesefnlee®eer ieCevee YetosJe cnCetve nesT ueeieueer.


³e%eefJeOeerleerue iebgleeiegble ë - Gllej J ewefokeÀ keÀeueKeb[ele ³e%e ner Fef®íle iees<ì He´eHle keÀjC³ee®es
meeOeve þjues nesles. ³e%e ns osJe, oeveJe, ceeveJe ³ee meJee¥veer®e kesÀues Deensle. cee$e ³e%eeb®³ee veeJeeves
nesCeejs HeMetmebnej, nl³ee, efnbmee ³ee meJe& He´keÀejecegUs ³e%eefJeOeerl eerue iegbleeiegble Jee{ueer. Heg{s ³e%ee®ee
DeekeÀej, ³e%e ceb[Hee®eer ueebyeer -©boer, ³e%eeleerue Deengleer, Deengleer ³e%ekegbÀ[e®³ee keÀesCel³ee Yeeieele
ìekeÀeJe³ee®eer, keÀesCel³ee #eCeer keÀesCelee ceb$e cnCeeJe³ee®ee ³eeyeeyele iegbleeiegble Jee{le nesleer.

Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[ele ³e%emebmLes®es cenÊJe Jee{ues nesles. ³ee mebmLes®ee DeeflejskeÀ
Peeu³eeves ³ee mebmLesuee J³eeJenejerkeÀ ©He He´eHle Peeues nesles. HeefjCeeceer ner Oeeefce&keÀ He´efke´À³ee Heg{s
meJe&meeceev³e ueeskeÀebvee ve Hej Je[Ceejer nesTve yemeueer nesleer. HeefjCeeceer efvejefvejeȳee He´keÀej®es ³e%e
kesÀJeU He´efleef<þle, OevemebHeVe, Þeerceble ueeskeÀ®e keÀ© ueeieues. HeefjCeeceer ³e%e keÀjCes ner Þeerceble ueeskeÀeb®eer
cekeÌlesoejer nesTve yemeueer. munotes.in

Page 64

64 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer keÀMeer nesleer les meebiee .





3.7 meejebMe

JewefokeÀ mebmke=Àleer®ee keÀeueKeb[ HeefjJele&vee®ee keÀeueKeb[ Demetve ³ee mebmke=Àleerves Òee®eerve
Yeejlee®³ee meeceeefpek eÀ, DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je jepekeÀer³e pe[CeIe[CeerceO³es cenlJeHetCe&
³eesieoeve efoues Deens. cnCetve®e Yeejleer³e ef®ejbleve mebmke=Àleer Demes cnìues peeles.


3.8 ÒeMve

1. JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue peveHeoeyeeyele®eer ceeefn leer meebiee.
2) HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer meebiee.
3) Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer meebiee.
4) HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue DeeefLe&keÀ Heefjefm Leleer®eer ceeefnleer meebiee.
5) Gllej JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer meebiee.
6) HetJe& JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer meebiee.


3.9 meboYe&

1. Bhattacharya N.N. - Ancient Rituals and their Social
Contents, (Delhi, Manohar
Publication) 1996
2. Jha D. N. - Ancient India in Historical Outline
Motilal Banarasidas, Publishers Pvt.
New Delhi.
3. Kulkarni C. M. - Ancient Indian History & Culture
Karnataka Publishing House,
Mumbai - 1956.
4. Majumdar R. C. - Ancient India, Motilal Banarasidas,
Publishers Pvt. Ltd. New Delhi - 1974
5. Mookerjee R. K. - Ancient India, llahabad, Indian Press,
1956

munotes.in

Page 65

65 cejeþer meboYe& ûebLe
1. [e@. ceesjJeb®eerkeÀj Deej.Sme. - Òee®eerve Yeejle, kewÀueem e ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
2. Òee. cee[eakeÀj ceove - Òee®eerve Yeejle, efJeÐee ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
3. Òee. [e@. Deefveue efmebieejs - oef#eCe Yeejlee®ee Fefleneme kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
5. [e@. ÒeYeekeÀj osJe - Òee®eerve Yeejle, efJeÐe e ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
6. [e@. meensyejeJe ieeþeU - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
7. [e@. Keeye[s efovekeÀj - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
8. keÀesmebyeer [er.[er. - Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleer Je meY³elee, [e³eceb[
ÒekeÀeµeve, HegCes
efnvoer
1. Pee. [er. Sve. - Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme - efouueer efJeMJeefJeÐeeue³e.
2. LeeHej jesefceuee - Yeejle keÀe Fefleneme, jepekeÀceue ÒekeÀeMeve, efouueer.
3. Mecee& jeceMejCe - Yeejle keÀe Ò ee®eerve Fefleneme
4. ÞeerJeemleJe ke=À5. keÀesmebyeer oeceesoj Oecee&ve ob - Òee®eerve Yeejle keÀer mebmke=Àleer Deewj meY³elee




munotes.in

Page 66

66 4
F.me. HetJe& meneJ³ee MelekeÀeveblej®ee Yeejle

IeìkeÀ j®evee:
4.0 GefÎ<ì îes
4.1 He´mleeJevee
4.2 meesUe cenepeve Heos
4.3 cenepeveHeoeb ®eer ÒeMeemeve J³eJemLee
4.4 pewveOecee&®³ee Go³ee®eer keÀejCes
4.5 JeOe&ceeve ceneJeerje®es peerJeve
4.6 JeOe&ceeve c eneJeerje®eer efMekeÀJeCe
4.7 Yeejleer³e mebmke=Àleerefleue pewveOecee&®es HeefjCeece
4.8 yeew× Oecee&®³ee Go³ee®eer keÀejCes
4.9 ieewlece yeg×e®es peerJeve
4.10 ieewlece yeg×e®es lelJe%eeve
4.11 yeew× Oecee&®es HebLe
4.12 yeew× Oecee&®ee Òemeej
4.13 yeew× Oecee&®ee Nneme
4.14 yeew× Oecee&®ee Yeejleer³e mebmke=ÀleerJejerue HeefjCeece
4.15 HeefMe&³eve Je efûekeÀ Dee¬eÀceCes
4.16 meejebMe
4.17 ÒeMve
4.18 meboYe&


4.0 GefÎ<ì îes

 meesUe cenepeveHeos Je l³eeb®es ÒeMeemeve peeCetve IesCes.
 pewve Oecee&®³ee Go ³ee®eer, ceneJeerjeb®³ee peerJeve keÀe³ee&®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 yeew× Oecee&®³ee Go³ee®eer, ieewlece yeg×eb® ³ee peerJeve keÀe³ee&®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 yeew× Oecee&®³ee Òemeeje®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 yeew× Oecee&®³ee Yeejlee r³e mebmke=ÀleerJejerue HeefjCeeceeb®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.


munotes.in

Page 67

67 4.1 He´mleeJevee


He´e®eerve Yeejleer³e Feflenemeeleerue F.me. HetJe& 600 les F.me. 332 ne keÀeueKeb[
cenepeveHeoeb®ee keÀeueKeb[ ceeveuee peelees. ³ee keÀeueKeb[ele 16 cenepeveHeoeb ®ee efJekeÀeme Peeuee. ner
cenepeveHeos ueeskeÀMeener Je jepesMeener mJe©Hee®eer nesleer. ³ee keÀeueKeb[eleerue jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer Gllece ÒekeÀej®eer nesleer. lemes®e ³ee®e keÀeueKeb[ele pewve Oecee&uee ceneJeerje®e s
vesle=lJe ueeYeu³eeves pewve Oecee&®es lelJe%eeve, Òemeej peveceeCemeebHe³e&ble Heesn®euee neslee . lej ieewlece yeg×eves
veJ³eeves mLeeHeve kesÀuesuee yeew× Oece&, Oecee&®es leÊJe%eeve Je Oecee&®ee Òemeej Je ÒeYeeJe efJeue#eCe þjuee neslee
³ee meJe& ceee fnleer®ee Dee{eJee Òemlegle ÒekeÀjCeeletve DeeHeCe peeCetve IesCeej Deenesle. lemes®e ÒeefMe&ve Je efûekeÀ
Dee¬eÀceCeeb®eer ceeefnleer HeenCeej Deenesle.

4.2 meesUe cenepeveHeos


F.me.Het 600 les F.me. 332 ne cenepeveHeoe®ee keÀeueKeb[ mecepeuee peele es. ³eekeÀeUele
peveHeo, ieCejep³es ìesUerjep³es DeMee ÒekeÀeje®eer MeemeveÒeCeeueer Òe®eefuele nesleer. peveHeoeHewkeÀer 16
peveHeos ner cenepeveHeos cnCetve DeesUKeueer peeT ueeieueer. cenepeveHeo ³ee Meyoe®ee cegU DeLe& peve
nes³e. peve ³ee®ee GuuesKe meJe&ÒeLece $eÝiJesoele Deeuee Deens. peve ne Meyo pevemecetn Demee neslee
SkeÀ peve ceO³es DeveskeÀ kegÀìtbye Demes. meJe&ÒeLece ye´ecnCe ûebLeeceO³es peveHeo Meyo Deeuesuee Deens.
peveHeoe®eer J³eeK³ee FeflenemekeÀej keÀjleele keÀer,’pesJne Ye´ceCeMeer ue / YeìkeÀ bleer pevee®es meom³e
efmLej Peeues DeeefCe l³eebveer DeeHeues ÒeMeemekeÀer³e mebIeìve yeveJeues lesJne l³eevee peveHeo Demes
cnCeleele. “

meesUe cenepeveHeoe®eer SsefleneefmekeÀ ceeefnleer efJeefJeOe meeOeveeletve efceUle s. leer meeOeves cnCe pes
DeäeO³ee ³eer, DeLe&Meem$e, HegjeCe, jecee³eCe, ceneYeejle, DebiegÊejefvekeÀe³e, ceneHeefjefveJee&Cemeg$e,
pewveYeieJel eermeg$e (J³eeK³ee Òe%eeHeleer),veeCeer F nes³e. meesUe cenepeveHeos Heg{erue ÒeceeCes nesleer.

1) keÀeMeer - keÀeMeer®es jep³e nuueer ®³ee JeejeCemeerceO³es nesles. ³ee Menje®³ee oef#eCesuee J e©Cee Je
Demeer ³ee oesve veÐee Jeenle Demele. l³eeJe©ve JeejeCemeer veeJe He[les. peelekeÀ keÀLeevegmeej keÀeMeer®eer
jepeOeeveer JeejeCemeer nesles. iegefÊeue peelekeÀevegmeej keÀeMeer®ee efJemlee j 12 ³eespevee®³ee #es$eele
Peeuesuee neslee. pewve leerLe&keÀej Heeée&veeLe®es Je[erue Deéemesve jepee neslee. kegÀveeue peelekeÀ Je
ceneJeiievegmeej ye= cnoÊeves ves keÀewMeueJej DeefOekeÀej mLeeHeve kesÀues. MesJeìer keÀeMeer jep³e keÀewMeue ceO³ es
kebÀmeeves meceeefJe<ì kesÀues. keÀeMeer ³esLeerue jsMeceer Jem$eeuee peieYej ceeieCeer nesleer. keÀeMeer ns J³eeHeejer,
Oeeefce&keÀ ¢ä³ee ÒeefmeOo nesles.

2) keÀesmeue / keÀewMeue - keÀesmeue®es jep³e cnCepes HetJeea®ee De³eesOo Òeeble nes³e. meO³ee
GÊejÒeos Meeleerue ueKeveew, HewÀpeeyeeo efpeuns nes³e. jep³ee®³ee GÊejsuee ÞeeJemleer Je oef#eCesuee
kegÀMeeJelee r ³ee oesve jepeOeev³ee nesl³ee. meekesÀle Je De³eesO³ee ner veiejs nesleer. cenekeÀeJ³eeceO³es jepee
oMejLe Je jece ³eeb®es jep³e nesles. veblej®³ee k eÀeUele De³eesO³ee ns keÀesmeue veeJeeves Go³eeme Deeues.
yegOoe®ee mecekeÀeueerve jepee Òemesveefpele neslee. l³ee®es efMe#eCe le#eefMeuee efJeÐeeHeerþele Peeues. l³eeves munotes.in

Page 68

68 DeeHeu³ee yeefnCeer®ee keÀesmeueosJeer efn®ee efJeJeen efyebefyeme ejMeer kesÀuee Je keÀeMeerveiej®es GlHeVe Yesì efoues.
efyebefyemeej®³ee ce=l³etveblej DepeeleMe$et Je Òemesveefpele ³eeb®³eele mebIeÒemesveefpeleves DeeHeueer keÀv³ee Jeefpeje efn®ee DepeeleMet$eMeer efJeJeen keÀ©ve cew$eer Hetvne efvecee&Ce kesÀueer.
ieewlece yegOoeyeodoue Demeuesu³ee DeeojecegUs Òemesveefpeleves Meeke̳e kegÀUeMeer efJeJeene®es mebyebOe ÒemLeeefHele
kesÀues. veblej keÀesmeue ceieOe jep³eele efJeueerve Peeues .

3) Debie - Debie jep³e cnCepes meO³ee®³ee efyenej Òeebleeleerue YeeieueHetj ceesIeefj efpeu¿ee ®ee Yeeie nes³e.
Debie ns ieCejep³e Demetve ®ebHee ner jepeOeeveer nesleer. ceieOe jep³ee®³ee HetJexuee iebies®³ee GÊej
KeesN³eeleerue jepecenue HeJe&leeceO³es jep³e nesles. ®ebHee veoer ceieOe Je Debie®eer meercee jsDeMJeHegj Je YeefêkeÀe ns Menjs ÒeefmeOo nesles. Sslejs³e ye´ecnCee ûebLeevegmeej Debie®³ee jepeeves efoeqiJepe³ e
kesÀuee neslee. ®ebHee ns J³eeHeeje®es ceesþs keWÀê cnCetve ÒeefmeOo nesles. Heg{s Debie ns ceieOee ceO³es meceeefJeä
Peeues.

4) Jeppeer - Jeppeer ns 8 -9 jep³ee®es peceeleer®es mebIejep³e nesles. ³eeceO³es efJeosn, efue ®íJeer DeeefCe
Jeppeer ³ee cenlJee®³ee peceeleer nesl³ee. Jeppeer ûeece cnCepes nuueer®es cegppeHeÀjHetj (efyenej) ns nes³e.
efue®íJeer IejeC³ee®eer jepeOeeveer JewMeeueer nesleer efJeosn®eer jepeOeeveer efceefLeuee nesleer. efceefLeuee ns
pevekeÀHetj veeJeeves Deepe DeesUKeueer peeles. meJe& Jeppeer mebIejep³ee®eer jepeOeeveer JewMeeueer nesleer.
efue®íJeer ceO³es yeewOo Oecee&®ee Òemeej PeHeeìd³ee ves Peeuee. ieewlece yegOoe veer DeveskeÀ JesUe JewMeeueeruee Yesìer
efou³ee nesl³ee . lesLes®e yeewOo Oece& Heefj
5) ceuue - HetJe& YeejleeceOeerue SkeÀ yeuee{³e peceele nesleer. ceuueeb®³ee oesve MeeKee nesl³ee . kegÀMeerveiej
Je HeeJee ner oesve Menjs cnCepes®e oesve MeeKee nesl³ee. ³ee jep³eele 9 ìesȳee Demetve 9 efJeYeeieele
Hemejuesu³ee nesl³ee Yeesieveiej, DevegefHe³ee, G©JesuekeÀHHe ner Menjs nesleer. ³esLes jepemeÊeekeÀ HeOole
nesleer. ieewlece yegOoeveer HeeJeeceO³es Debeflece Yeespeve Iesleues Je kegÀMeerveiej ³esLes osn mees[uee. ³esLes yeewOo
Oeefce&³ee®es HeefJe$e mLeUs Deensle. yegOokeÀeUele ieCejep³e nesles. Yeêmeeue peelekeÀ vegmeej ceuue Je
efue®íefJe ³ee®³ee mebIemeO³ee®ee GÊej ÒeosMeeleerue ieesjKeHetj efpeune nes³e.

6) ®esoer - ®esoer jep³e GÊej ÒeosMeeleerue keÀeveHetj GveeJe efpeun³eele nesles. vesHeeU Je yegosueKeb[ ³esLes
oesve Jemeenleer nesl³ee. ®esleer³e peelekeÀevegmeej meeslLeerJeleer Je ceneYeejleevegmeej MegkeÌleercelee r
jepeOeeveer nesleer . $eÝiJesoeceO³es ®esoer jep³ee®ee GuuesKe Deens.

7) Jelme - Jelme jep³e cnCepes meO³ee®ee Deueeneyeeo Je yeeboe efpeun³ee®ee ÒeosMe nes³e. ³ecegvee
veoer®³ee leerjeJejerue keÀesMeeb yeer ner jepeOeeveer nes³e. HegjeCeevegmeej kegÀ©b®eer jepeOeeveer nefmleveeHetj
iebies®³ee HegjecegUs veä Peeues. l³eecegUs kegÀ© b®eer ìesUer JelmekeÀ[s mLebueeleefjle Peeueer. lesLes meece´ep³e
mLeeHeve kesÀues. Jelmejepee Go³eve n e ieewlece yeg×eb®ee mecekeÀeueerve neslee. Go³eve Je DeJebleer®ee jepee
cenemesve ®eb[Òe Ðeewle ³eeb®³eele Me$etglJe nesles. Heg{s DeJebleer jepekeÀv³ee JeemeJeo $ee efn®³eeMeer Go³e veves
ueive kesÀues. l³eeves ieewlece yegOoeuee ®eej efJenej yeebOetve efou es nesles n

Page 69

69 efÒe³eoefMe&keÀe, Yeemee®³ee mJeHveJeemeJeoelee veeìkeÀ, keÀeefueoeme®³ee cesOeogleeceO³es Go³eve®es JeCe&ve
Deeuesues Deens.

8) Heeb®eeue - Heeb®eeue®es jep³e efouueer®³ee GÊe jsme DeeefCe HetJexme efnceeue³ee ®³ee Hee³eL³eeHeemetve les
®ebyeU He³e&le nesles. cnCepes Deepe®³ee jesefnueKeb[®ee ÒeosMe Je l³ee®³ee DeemeHeeme®ee ÒeosMe nes³e. iebiee
veoercegUs GÊej Je oef#eCe Heeb®eeue Demes oesve efJeYeeie He[ues Deensle. GÊej Heeb®eeue cnCepes GÊej
ÒeosMeeleerue yeoe rcet, HeÀ©keÀeyeeo, Je l³ee®³ee DeemeHeeme®ee ÒeosMe nes³e . l³ee®eer jepeOeeveer Deefní$e
nesleer. oef#eCe Heeb®eeue cnCepes keÀebHeerue Je HeÀe©Keeyeeo efpeune (GÊej ÒeosMe) nes³e. l³ee®eer
jepeOeeveer keÀebefHeu³e nesleer. Heeb®eeue jepee ye´cno $e ³ee®ee GuuesKe jecee³eCe, peelekeÀ keÀLee,
GÊejeO³ee³evemeg$e, mJeHveJeemeJeoe $ee ³eeceO³es efceUlees. kegÀcYekeÀej peelekeÀvegmeej GÊej Heeb®eeue®ee
jepee ogceg&Ke neslee. Sslejs ³e ye´ecnCe ûebLeele efoefiJepe³eer mece´eì cnìues Deens . ye´cno lleves efJeosnJej
efJepe³e ÒeeHle kesÀu³eeve blej keÀVe espe veiej mLeeHeve kesÀues.

9) kegÀ© - kegÀ© jep³e meO³ee®³ee efouueer Je ³ecegves®³ee megHeerkeÀ ÒeosMeele nesles ceneYeejleecegUs ns jep³e
ÒeefmeOo Deens. Heeb[Jeeveer kegÀ©®eer mLeeHevee kesÀueer. l³ee®eer jepeOeevee r FbêÒemLe nesleer. F bêÒemLe,
kegÀ©#es$e, ner ÒeefmeOo Menjs nesleer. kegÀ© kegÀU ns Òee®eerve keÀeUeHeemetve MeneCeHeCee Je Glke=Àÿ
MejerjmeewÿJe eyeodoue ÒeefmeOo nesles. ³eeoJe, Yeespe, Heeb®eeue ³ee®³eeMeer JewJeeefnkeÀ mebyebOe nesles ÒeLece
jepemeÊe ekeÀ Je MesJeìer ÒepeemeÊeekeÀ nesles. kegÀª Heg{s ceieOe meece´ep³eele meceeefJeä Peeues.

10) celm³e - kegÀ©®³ee oef#eCesuee DeeefCe Metjmesve®³ee HeefM®ecesuee celm³e jep³e nesles. Deepe®³ee
pe³eHetj Heefjmejele ns jep³e Demetve, l³ee®eer jepeOeeveer efJe jeìveiej nesleer. efJejeì veeJee®³ee jepeev es ns
jep³e mLeeHeve kesÀu³eeves l³ee®es veeJe jepeOeeveeruee efJejeì veiej (yewjeì) efoues DemeeJes . l³ee®ee efJemleej
®ebyeU Heemetve les mejmJeleer veoer®³ee pebieuee He³e&le Peeuesuee neslee.

11) Megjmesve - ³ecegvee keÀeþeJejerue ceOegje / ceLegje ner jepeOeeveer nesleer. ûeerkeÀ ueeskeÀebveer ³ee®ee
GuuesKe meewjmesve Je jepeOeeveer cesLeesje Demee kesÀuee Deens . ceneYeejle, HegjeCeele ³eogJebMee®ee MeemekeÀ
jep³e keÀjlees Demee GuuesKe Deens. yeewOo ûebLeev egmeej DeJeefvleHeg$e ne yegOoe®ee mecekeÀeueerve jepee
neslee. lees yegOoe®ee GHeemekeÀ Demeu³eeves yeewOo Oecee&®ee Òemeej Peeuee. Megjmesve ne JeemegosJe Je kegbÀleer
³ee®ee efHelee neslee. ³ee®ee ÒecegKe JeemegosJe ke=ÀGuuesKe cesie@efmLe efvemeves kesÀuee Deens. keÀeuebelejeves Megjmesve ceieOe meece´ep³eele efJeefueve Peeues .

12) DeMcekeÀ - ³ee®ee cegUs ÒeosMe efmebOet veoer®³ee KeesN³eeleerue nes³e. DemmekeÀ, DeMJekeÀ, DeMcekeÀ
Demesner cnCeleele. ûeerkeÀ FeflenemekeÀejeveer mJeele veoer®³ee KeesN³eele DemmeskesÀvee@³e peceele jnele nesleer
Demee GuuesKe kesÀuee. HeeefCeveerves ner ³ee®ee GuuesKe kesÀuee Deens . YeÆmJeeceerves DeMcekeÀ®ee meboYe&
cenejeä^eMeer ueeJeuee Deens. ieesoeJeje r®³ee KeesN³eele DemmekeÀ Je DeuekeÀe n er oesve jep³e Demetve
Òeefleÿeve / HewþCe jepeOeeveer nesleer. jepeefceneYeejleele ³eslees. ®egueuekeÀefuebie peelekeÀ vegmeej DeMcekeÀ jepee De©Ceves keÀef uebieJej efJepe³e
efceUJeuee.

13) DeJebleer - HeefM®ece Yeejleeleerue ceeUJee ÒeosMeele ns MekeÌleerMeeueer jep³e nesles. Jes$eJeleer (yesìJee)
veoercegUs oesve Yeeie He[ues. GÊej Yeeiee®eer Gppewve Je oef#eCe Yeeiee®eer ceefnmeveer /ceefnmceleer ner
jepeOeeveer neslee r. jepeie=n les Òeefleÿeve ceeiee&Jej DeJebleer Demeu³eeves jepekeÀer³e cenlJe nesles. yegOoe®ee munotes.in

Page 70

70 mecekeÀeueerve DeJebleer jepee Òe Ðeewle neslee. Òe Ðeewle Heemetve mebj#eCeemeeþer DepeeleMe$etves jepeie =nuee
leìyeboer kesÀueer, ÒeÐeew leves ®eb[, cenemesve ner efJeMesDepekeÀ. veboJeOe&ve ³eebveer jep³e kesÀues . DeJebleer ns efMeMetveeie jepeeves HejeYeJe keÀ©ve ceieOeele efceUJeues.

14) ieebOeej - iebeOeej cnCepes meO³ee®ee HesMeeJej (Heg©le#eefMeuee ner jepeOeeveer nesleer ns J³eeHeejer Je efJeÐes®ess ÒecegKe keWÀê nesles. lemes®e les yeewOo Oecee&®es ÒecegKe
keWÀê nesles. HegjeCeeceO³es ieebOeej MeemekeÀeuee ogneJebMee r ceeveues Deens. $eÝiJesoele ³ee®ee GuuesKe Deens.
kegÀcYekeÀej peelekeÀ Je MeleHeLe ye´ecnCe ûebLeele veivepeerle veeJee®³ee mece´eìe®eer ®e®ee& Deens. lees
efJeonsjepee efveefce, Heeb®eeuejepee ogceg&Ke, efJeoYe&jepee Yeercee®ee mecekeÀeueerve neslee. ye´ecnCe ûebLeele ieebOeej
MeemekeÀ JewoerkeÀ Oecee&®es Deveg³ee³eer nesles Demee GuuesKe Deens. F,me,Heg 6J³ee MelekeÀele Hegjepee Demetve, lees efyebefyemeej®ee mecekeÀeueerve neslee. l³eeves DebJe leer®ee jepee Òe Ðeewsleuee HejeYte le kesÀues.

15) keÀecyeesp e - keÀecyeespe Je ieebOeej ³eeb®ee GuuesKe Òee®eerve meeefnl³e Je DeMeeskeÀe®³ee efMeueeuesKeele
³eslees. meO³ee®ee npeeje efpeune Je Jee³eJ³e mejnÎ Òeebleeleerue keÀeefHeÀefjmleeve®ee keÀener Yeeie cnCepes®e
keÀecyeespe nes³e. Òee®eerve keÀeUele jepeHegj e veeJeeves GuuesKe nesle Demes. ÒeejbYeer jepemeÊeekeÀ veblej
ieCeleb$e HeOoleer®es mejkeÀej nesles. ¿egSvlmebieeves DeeHeu³ee ÒeJeeme JeCe&veele GuuesKe kesÀuee Deens. JewefokeÀ
keÀeUele ye´ecnCe efMe#eCee® es ÒeefmeOo keWÀê nesles.

16) ceieOe - oef#eCe efyenejceOeerue HeeìCee Je ie³ee Heefjmejele ceieOe jep³e nesles. iebiee - MeesCe
veo³ee®³ee HeƳeele ns jep³e nesles. ceneYeejleele pejemebIe ³ee ceieOe jepee®ee GuuesKe ³eslees. ³ee®eer
jepeOeeveer efieefjJeýe nesleer veblej jepeie=n Je veblej HeeìueerHe g$e jepeOeeveer keÀjC³eele Deeueer. n³e&keÀ,
efMeMetveeie, vebo, ceew³e&, iegHle He³e&le ceieOe Yeejleer³e jepeefveefle®es keWÀê nesles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. 16 cenepeve Heoeb®eer ceeefnleer meebiee.









4.3 cenepeveHeoeb®eer ÒeMeemeve J³eJemLee

yeewOo meeefnl³e, ceneYeejle DeeefCe DeLe&Meem$e ceO³es ieCejep³ee®³ee Ieìvee®eer ceeefnleer efceUles.
yeewOoûebLe DeÆe -keÀLeevegmeej kegÀue HeefjJeeje®³ee ÒeefleefveOeer®eer meJe& meYeemeoeveer DeO³e#e (jepee),
GHeeO³e#e (GHejepeevees), ÒeOee vemesveeHeleer (mesveeHeleervees), efJeÊeceb$eer (YeeC[eieeefjkeÀe) ³ee®eer efveJe[
kesÀuesueer Demeles mewefvekeÀ, jepevee reflekeÀ, J³eeHeejerkeÀ, Mesleer meceepemesJee ns meJe& efJemeceesj ³esTve meYeemeo l³eeJej efveCe&³e Iesle De mes Men jevee jep³ekeÀejYeeje®es mJee³eÊe les®es DeefOekeÀej
efouesues Demes. Menj Heefj

Page 71

71 ner jepeOeeveer®³ee efþkeÀeCeer Demetve leer meJe&Þesÿ Demes. l³ee®ee ÒecegKe ieCeeO³e#e Demes. jepeogle
(cenÊekeÀ) ³ee®eer efve³egkeÌleer meYee keÀjle Demes.

ieCejep³ee®eer keÀe³e&ÒeCeeueer - ieCejep³eeb®³ee keÀe³e&HeOoleerceO³es ceO³eJeleea meefceleer, ceO³eJeleea
keÀe³e&keÀejer/keÀe³eosceb[U, GHemeefcel³ee, efJeefJeOe Ò eMeemekeÀer³e efJeYeeie Demetve ³ee ceeO³eceeletve
ieCejep³ee®eer keÀe³e& ®eeuele Demes.

De) ieCejep³ee®eer ceO³eJeleea meefceleer ë - ieCejep³ee®ee meJe& keÀejYeej ceO³eJeleea meefceleerleHexÀ ®eeuele
Demes.³ee meefceleer®³ee meYeemeoe®eer mebK³ee ceesþer Demes. Meeke̳e eb®³ee HeefjHeefjpeyeeyeoejer efMeämeYee, ieCe, cebef$eceb[U ³ee®³eeJej meesHeJeueer nesleer. efMeämeYee -cnCepes ieeJe eleerue
Òeefleÿerle Je Je=Oopeveeb®es ceb[U nes³e. ieCeöcnCepes keÀesCelesner keÀe³e& meJe& ueeskeÀeb®³ee mebceleerves keÀjCes.
cebef$eceb[U -meJe& keÀejYeej cebef$eceb[UeJej meesHeJeuesuee neslee. ³eewOes³e ieCejep³eele ceb$eOej veeJee®ee
DeefOekeÀejer ne slee. l³ee®es DeefOekeÀej cnCepes Deepe®³ee cebef$eceb[Ue meejKes nesles. ceO³eJeleea meefceleerleerue
meJe& ÒekeÀej®es HetCe& DeefOekeÀej nesles. Goe. Jeefjÿeb®eer efve³egkeÌleer, DeefOekeÀejHeos JebMeHejbHejeiele ®eeuet
þsJeCes. Hejjeä^ J³eJenej, mebkeÀì Òemebieer ceole Je efveCe&³e F. Iesle Demes. ceO³eJeleea meefceleer®es yejs®e
meYeemeo jepeOeeveer®³ee efþkeÀeCeer jenle Demes meYeemeoeb®eer pesLes meYee nesles l³ee meYeeie=neuee
mebLeeieej cnCeleele.

ceO³eJeleer& / keWÀefê³e meefceleer®eer keÀecekeÀep e HeOole - keWÀefê³e meefceleer®³ee keÀecekeÀepee®eer leguevee
Deepe®³ee ueeskeÀmeYes®³ee keÀecekeÀepeeMeer keÀjlee ³esF&ue. mebLeeieej ceO³es jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ,
meeceeefpekeÀ efJeDebl³esefä mebmkeÀejeefJekeÀjle Demes . l³ee®³ee ceoleermeeþer ieCeHetjkeÀ, MeueekeÀeûeenkeÀ Je keÀejketÀve Demele. meYeeie=nele
DeeHeu³ee DeefOekeÀeje®³ee ÒeeHleermeeþer mJeleb$e He#e yeveJeuesues nesles ³ee He#eebvee Jee³e& ie=n³e, Je´He#³e
cnCeleele.

meYes®³ee keÀecekeÀepeeuee meg©Jeele nesC³eeHetJeea SkeÀ DeefOekeÀejer Òel³eskeÀ meYeemeoeuee
yemeC³eemeeþer Deemeve osle Demes. m eYes®³ee keÀecekeÀepeeuee meg©Jeele þjeJee®³ee ceeb[Ceerletve nesle Demes
Hejbleg þjeJe ceeb[C³eeHetJeea meYeemeo meYeeie=nele GodosMetve YeecnCele Demes. l³eeveblej þjeJee®³ee ©Heele lees efJecnCele. Òeefle%esuee Devegceleer Demesue les mJemLe yemele Demes. Flej l³eeJej ®e®ee& keÀjle Demes. keÀOeer -
keÀOeer leerve JesUe ceesþ³eeves Òeefle%ee Jee®etve oeKeefJeueer peele Demes meYeeie=n leìmLe jeefnues keÀer Òeefle%esuee
cebpetjer efceUtve l³ee®es keÀe³e Ðeele ©Hee blej nesle Demes.

meYes®³ee yewþkeÀeruee keÀece®eueeT mebK³es®eer DeeJeM³ekeÀlee Demes. leer mebK³ee keÀerleer DemeeJeer ns
Deieesoj®e þjefJeuesues Demes. ner me bK³ee vemesue lej, meYes®ee efve Ce&³e ûeen³e ceeveuee peele vemes ³ee
mebK³esuee Jeie& cnCeleele. ner mebK³ee ceespeC³eemeeþer ieCeHetjkeÀ DeefOekeÀejer Demes Deepe®³ee
keÀe³eosceb[Uele pees Òeleeso Demelees l³ee®³eeMeer ieCeHetjkeÀe®eer leguevee keÀjleele. munotes.in

Page 72

72 meYeemeoe®³ee celeeuee íbo cnCele. SKeeo³ee meYeemeoeuee celeoevee®ee DeefOekeÀej Demesue
Hebjleg lees meYesuee npej jent MekeÀle vemesue lej, DeeHeues cele meYeskeÀ[s Hees®eefJeC³ee®eer J³eJemLee keÀjlee
³esle Demes. Hebjleg DeM³ee celeeb®ee efJe®eej keÀjeJe³ee®ee keÀer veener ne D eefOekeÀej meYeeie=neJej DeJeuebyetve
neslee. þjeJe Heeme Peeuee lej l³ee®eer iejpe vemes. Òeefle%eeJej celeYeso nesle Demes, l³ee JesUer
celeoeveemeeþer meYeemeoebvee efJeefJeOe jbiee®³ee celeHeef$ekeÀe Jeeìu³ee peele. l³ee cele Heef$ekesÀuee MeueekeÀe
cnCele. MeueekeÀeûeenkeÀ veeJee®ee DeefOekeÀejer Demes. iegHle HeOoleerves celeoeve nesF&&. l³eeme iegnekeÀ cnCele
efkeÀl³eskeÀoe ÒekeÀì mJe©HeeceO³es celeoeve Iesleues peeF& l³eeme efJelejkeÀ celeoeve cnCele . MeueekeÀe®³ee
efJeefJeOe jbiee®ee nslet meYeemeo euee mecepetve meeb efieleuee peele. keWÀefê³e meefceleer®³ee keÀejYeeje®³ee
veeWoermeeþer keÀejketÀve Demes.

keÀ) ceO³eJeleea keÀe³e&keÀejer ceb[U /cebef$eceb[Ue®eer keÀe³e& HeOole ë - ieCejep³ee® ³ee
mJe©Heevegmeej keÀe³e&keÀejer ceb[U efkebÀJee cebef$eceb [Ue®eer mebK³ee Deme s. ceuue ieCejep³ee®eer ®eej,
efue®íJeer®eer veT mebK³ee nesleer . ÒeMeemekeÀer³e keÀejYeejele iegHlel ee efìkeÀJeC³eemeeþer ³eesi³e efveCe&³e
peueo IesCes Je DebceueyepeeJeCeer nesC³e emeeþer keÀceer mebK³ee DemeeJeer. meeOeejCeHeCes 4 le s 20 meYeemeo
mebK³ee DemeeJeer . l³eeb®eer vesceCetkeÀ keWÀefê³e meefceleerkeÀ[tve nesle Demes . meYeemeoeb®³ee Debieer Òe%ee, Heew©Glmeen, DevegYeJe, Meem$e, ieCejep³ee®eer HejbHeje F. iegCe DemeeJes

keÀe³e&keÀejer ceb[U meJe& efveCe&³e ÒeOeeveceb $³ee®³ee vesle=lJeeKeeueer Je SkeÀceleeves Iesle Demes
Òel³eskeÀ meYeemeoekeÀ[s SkeÀ mJeleb$e efJeYeeie Demes. Goe. Hejjeä^ efJeYeeie, Dee³eJ³e³e efJeYeeie, (cenmetue
efJeYeeie) v³ee³eoeve efJeYeeie l³ee l³ee efJeYeeieeleerue meJe& keÀeces l³eebvee keÀjeJe er ueeiele Demes.

[) ÒeMeemekeÀer³e efJeYeeie - ieCejep³eeleerue ûeecee®ee keÀejYeej mLeeefvekeÀ meYeemeoekeÀ[s Demes. ³eeceO³es
yengOee #eef$e³e JeCee&®es meYeemeo Demes. ³ee ceO³es jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ efJeMenje®ee ke ÀejYeej Menj HeefjMenje®³ee ÒeMvee meboYee&le ®e®ee& keÀjle Demes.

Òeeble ne ÒeMeemevee®ee eflemeje efJeYeeie neslee. l³ee®³ee ÒecegKee®eer vesceCetkeÀ yengOee keWÀêer³e
meefceleer leHexÀ kesÀueer peele DemeeJeer l³ee®³ee ceoleermeeþer DeefOekeÀejer Demes. keWÀêer³e meefceleer
jepeOeeveer®³ee efþkeÀeCeer Demes.

Þeer pe³emJeeueves efnbot Hee@efueìe r ³ee ûebLeele F.me.Het 6J³ee Melek eÀele Yeejleele ueeskeÀMeener®eer
yeerpes jepekeÀer³e peerJeveele ©peuesueer nesleer l³eeJe©ve IeìveelcekeÀ jepekeÀer³e peerJeve Je peyeeyeoej jep³e
HeOoleer F.me.HetJe& 6J³ee MelekeÀele ¢{ Peeuesueer nesleer. keÀ ener®³ee celes 6 J³ee MelekeÀe HetJeea®e DeefmlelJeele
Demeueer Heeefnpes l³ee ®³ee celes Yeejleele HetJeea meeJe&celee®eer HeOole DemeeJeer meeJe&celeeuee®e HeefjHeg®í Demes
cnCeleele jeF&me [sefJn[®³ee celes ’yeU jepesMeeneryejesyej®e keÀceer DeefOekeÀ ÒeyeU ieCejep³e efkebÀJee
peveHeos DemeeJeer“ . Òee®eerve Yeejleele ueeskeÀMeener ceeefnle vemeeJeer Hebjleg ueeskeÀMeener HeOoleervess
jep³ekeÀejYeej keÀjC³ee®es %eeve ÒeeHle nesles . kesÀJeU Deefve³ebef$ele jepesMeeefn nesleer Demes veener.


munotes.in

Page 73

73 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ieCejep³ee®eer keÀe³e&HeOoleer mHe<ì keÀje.










4.4 pewve Oece &

 pewve Oecee&®³ee Go³ee®eer keÀejCes

1) JewefokeÀ Oecee&leerue ³e%e, HetpeeefJeOeer Je keÀce&keÀeb[ :
ye´eïeCe ³egieele ceesþîee ÒeceeCeele ³e%e kesÀues peele nesles. Òel³eskeÀ iees<ìer®³ee F®íeHetleeameeþer ³e%e
keÀjeJee ueeies. ³e%e, He tpeeefJeOeer Je keÀce&keÀe[eb®es ÒemLe ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ues. GÊej JewefokeÀ keÀeUele
³e%eeÒeceeCes®e ceb$eleb%e, GHeeme le eHeeme, Je´leJewkeÀu³es, Oece&efJeOeer, F. ®es cenÊJe Jee{tve ³ee iees<ìeR
cnCepes® e Oece& Demee ueeskeÀeb®ee mece pe keÀ©ve efo uee neslee. ³e%eefJeOeer, Hetpee, keÀc e&keÀeb[ ³eeme ueeskeÀ
kebÀìeUues nesles.

2) ye´eïeCe Hegjesefnlee®es Je®e&mJe Jee{ues :
³e%eefJeOeer, keÀce&keÀeb[, HetpeeefJeOeer keÀjCeeje ye´eïeCe Hegjesefnleeb®ee pees Jeie& neslee l³ee®es cenÊJe
HeÀej®e Jee{ue s nesles. Òel³eskeÀ ³e%e, Hetpee, keÀce&keÀeb[ ns ye´eïeCe HegjesefnleekeÀ[tve I³eeJes ueeiele. Oeeefce&keÀ
#es$eele Hegjesefnlee®es Je®e&mJe HeÀej®e Jee{ues. ne Jeie& mJele:uee meceepee®ee ceeie&oMe&keÀ mecepel e neslee.
jepeefkeÀ³e mJe©Hee®³ee ³e%eecegUsn er ne Jeie& jepeefkeÀ³e #es$eelener mJele:®es Je®e&mJe efìkeÀJetve neslee. ne Jeie&
ceveg<³e Je F&MJej ³eeb®³eeleerue ceO³emle yeveuee neslee. Oece&, jepekeÀejCe Je ÒeMeemeve ³ee #es$eele ³ee Jeiee&®ee
oyeoyee efvecee&Ce Peeuee neslee. Hejbleg ³ee Jeiee&®³ ee Je®e&mJeeuee pevelee kebÀìeUueer nesleer.

3) JewefokeÀ meeefnl³e ns mebmke=Àle Yee JewefokeÀ meeefnl³e ns mebmke=Àle YeeHegjesefnleebveer JewefokeÀ ceb$eHeþCee®ee DeefOeke Àej mJele:keÀ[s þsJeuee neslee. l³eecetUs Oece&Je®eveeb®ee DeLe&ner
ueeskeÀebvee keÀUle vemes. meJe&meeceev³eebvee mecepesue DeMee Yeemeceepee®eer ner iejpe ceneJeerj JeOe&ceeve ³eebveer HetCe& kesÀueer.

4) JewefokeÀ Oecee&leerue Keef®e&keÀlee Je HeMegnl³ee :
efJeefJeOe osJeleebvee ÒemeVe keÀ©ve IesC³eemeeþer Hegjesefnleeuee yeesueJeeJes ueeies. l³eeme oef#eCee ÐeeJeer
ueeies. efJeefJeOe Jemlegb®eer Deengleer ÐeeJeer ueeies. l³ee efMeJee³e ³e%e³egieele HeM egyeUer ÐeeJes ueeiele. cnCepes®e
JewefokeÀ Oece& ne Keef®e&keÀ yeveuee neslee. meJe&meeceev³eebvee efyeve Keef®e&keÀ Je ÒeeCeer nl³ee vemeuesuee Oece& nJee
neslee. ner iejpe pewve Oecee&ves HetCe& kesÀueer. munotes.in

Page 74

74 5) JewefokeÀ Oecee&le Megêebvee mLeeve veJnles :
Megêeb®ee Jeie& ne DeveeLeeb®ee Demeu³eeves ³ee Jeiee&me JewefokeÀ Oecee&le mLeeve veJnles. GÊej JewefokeÀ
keÀeUele peeefle J³eJemLee Del³eble HeefjJele&efve³e Peeu³eeves SkeÀe peeleerletve ogmeN³ee peeleerle peelee ³esle
veJnles. ueeskeÀ mebK³esleerue SkeÀ ceesþe Jeie& ne Oecee&Heemetve Jebef®ele neslee. meJe& meceeJesMekeÀ DeMee veJ³ee
Oecee&®eer DeeJeM³ekeÀlee efvecee&Ce Peeueer nesleer.

6) JewefokeÀ Oecee&leerue yengosJelJe :
$eÝiJesokeÀeueerve osJeleeb®eer mebK³ee 33 keÀesìer nesleer. ³ee efJee fJeOe osJeleeb®eer ÒeeLe&vee, GHeemevee
keÀjeJeer ueeies. ³ee efJeefJeOe osJeosJeleeb®eer GHeemevee ÒeeLe&vee kesÀueer veener lej HeÀue ÒeeHleer nesle veener Demee
mecepe neslee. HeCe cees#eÒeeHleermeeþer, Deelce GlkeÀveener; peerJe, Hejceelcee, me=<ìer, F&MJej F. efJenesles, ns GHeefveef¸emleerHetJe& keÀeUele ueeskeÀ pewve Oecee&keÀ[s JeUues.

7) ceb$eleb$e Je DebOeÞe×eb®ee ÒeYeeJe :
Hegjesefnlee®ee mJeeLe& Je meeceev³e peveles®es De%eeve ³eeletve DebOeÞe×e Jee{C³eeme ÒeejbYe Peeuee.
leb$eefJeÐee, peeotìesCee, JeMeerkeÀjCe, Ye tleefHeMee®³e efJeÐee ³ee meejK³ee Dee®eejeuee Je l³ee efJeÞe×ebvee cenlJe efoues peeT ueeieues. ³eeletve meceepee®eer megìkeÀe keÀ©ve meceepeeuee owvebefove peerJeveele
meoe®eejeuee®e ÒeeOeev³e osCeeN³ee veefJeve Oecee&®eer iejpe Jeeìt ue eieueer DeeefCe l³eeletve®e pewve Oecee&®³ee
Go³e Peeuee.

8) JeCe&J³eJemLee Je JewefokeÀ Oecee&leerue efm$e³eeb®es ieewCe mLeeve :
JewefokeÀ Oecee&le JeCe& J³eJemLee Jee{erme ueeietve l³eele Megêebvee meceepeele keÀefve<þ mLeeve ÒeeHle
Peeues. meceepee le JeCe&J³eJemLescegUs efJeDeeueer. efm$e³eebvee Oecee&®ejCe, ceeueceÊee, Oece&ûebLe Jee®eves ns DeefOekeÀej veJnles. efm$e³eebvee Je Megêebvee
meceepeele mLeeve osCeeN³ee Je ye´eïeCe, #eef$e³eeb®es DeJeemleJe cenÊJe vemeCeeN³ee Oecee&®eer iejpe Yeemet
ueeieueer DeeefCe leer iejpe pewve Oecee&®³ee ceeO³eceeletve HetCe& nesT ueeieueer nesleer cnCetve®e pewve Oecee&®ee
Go³e Peeuee.

meejebMe, ef¸emleerHetJe& meneJ³ee MelekeÀele meeOee, meesHee, HeMeg nl³ee vemeuesuee, efyeve Keef®e&keÀ
Oece&lelJe%eeve ueeskeÀeb®³ee yeesueer YeeJe yengosJelJe F. Heemetve otj DemeCeeje Oece& ueeskeÀebvee nJee neslee. ner iejpe HetC e& keÀjCeeje pewve Oece& neslee
cnCetve®e pewve Oecee&®ee Go³e Peeuee Demes cnCelee ³esF&ue.

4.5 JeOe&ceeve ceneJeerje®es peerJeve (LIFE OF VARDHAMANA
MAHAVIRA)


pewveOecee&leerue MesJeì®es Je ®eesefJemeeJes efleLe&keÀej JeOe&ceeve ceneJeerj ³eeb®ee pe vce F.me. HetJe&
539 (Òee®eerve Yeejlee®ee meebmke=Àe flekeÀ Fefleneme - iee³eOeveer/ jentjkeÀj , He=]<þ ¬eÀ. 127) ceO³es
JewMeeueer veiejepeJeU kegbÀoûeece ³esLes Peeuee. l³ee®es Je[erue efme×eLe& Je DeeF& ef$eMeeuee osJeer nesles. efme×eLe&
ns %eele=keÀ vee Jee®³ee #eef$e³e peceeleer®es ÒecegKe nesles. DeeF& ef$eMeeuee ner efue®íJeer jepee ®esìkeÀ ³ee®eer munotes.in

Page 75

75 yenerCe nesleer. JeOe&ceeve®es efMe#eCe #eef$e³e ieCejep³ee®³ee HejbHejsle Peeues. efoiebyej HebLee®³ee HejbHejsvegmeej
JeOe&ceevee®ee efJeJeen Peeuee veen er Demes ceeveleele. Flej HejbHejsvegmeej ³eMeesoe veeJee®³ee megboj le©CeerMeer
ueive Pee ues. efle®³eeHeemetve Deveespee/ efÒe³eoMe&vee veeJee®eer cegueieer Peeueer. DeeF& -Jeef[ueeb®³ee ce=l³etveblej
Je³ee®³ee 30 J³ee Je
JeOe&ceeveves yeeje JeYej neslee. 12 JeM³eeue Je=#eeKeeueer SkeÀ pegveeì osJeUeMespeejer kesÀJeue %eeve ÒeeHle Peeues. ³ee %eeveÒeeHleercegUs JeOe&ceeve
keÀece¬eÀesOeeoer Fbefê³e efpebkeÀCeeje cnCetve l³eeuee ueeskeÀ peerve Demes cnCele. ceneJeerj peerveves p³ee ceeiee&®ee
Òemeej kesÀuee l³ee me pewveOece& cnCeleele. kesÀJeue %eeve ÒeeHleerveblej Oece&Òe®eej Je Òemeeje®es keÀe³e& meg©
kesÀues. JePeeueer. l³eebveer mene JeodefOeJeenve®eer Helveer HeodceeJeleer ner JeOe&ceeve®eer Heefnueer efMe<³e yeveueer. l³eeveblej ®ebHee, JewMeeuee r, jepeie=n,
efceefLeueer, Þee Jemleer F. efþkeÀeCeer efHeÀ©ve Òe®eej kesÀuee. Goeef³eve (efMebOet), mleeefvekeÀ (kewÀMeecoer),
ÒeOeesle (DeJebleer), efyeefyemeej (ceieOe), keÀeceosJe, ®egueeefveefHe³ee, megjosJe, ®eguueme³eie, Deevebo,
kegbÀ[ueesefue³ee, ceneme³eie, meeunerefHe³ee, vebefoveere fHe³ee, mew×eue F. efMe<³e yeveues. Oece&Òemeeje®es keÀe³e&
keÀjle Demeleevee Je³ee®³ee 72 J³ee Je
4.6 pewve Oecee&®es / JeOe&ceeve ceneJeerje®es GHeosMe / efMekeÀJeCe

1) ef$ejlves / jlve$e³eer : pewve Oecee&®³ee efMekeÀJeCeer®es meej cnCepes ef$ejlves nes³e. Gcee mJeeceerves
lelJeeLeerefOeiece meg$e ceO³es ef$ejeve cnCepes cees#eceeie& meebefieleues Deens. (1)mec³ekeÀ Þe×e (2) mec³ekeÀ
%eeve (3) mec³ekeÀ Dee®ejCe

2) mec³ekedÀoMe&ve : ceneJeerj Je leerLe&keÀej meJe&%eeveer Deensle ³eeJej efJeMJeeme þsJeCes, Deeiece ns®e
Oece&ûebLe, meble ns®e Kejs OeceexHeosMekeÀ Deensle ³eeJej efJeMJeeme þsJeCes, mec³ekeÀ oMe&vee®eer Deeþ Debies
Deensle. leer Heg{erueÒeceeCes - mebosncegkeÌleer, JeeF&ì ceeiee&He emetve cegkeÌleer, ÒesceU, Oece&lelJee®es cenlJe, Þe×e,
Oecee&Jej efJeMJeeme F.

3) Heb®eceneJe´les / Heeb®e ³eece - Òel³eskeÀ ÞeceCeeves Heb®eceneJe´lee®eer Òeefle%ee I³eeJeer ueeieles. l³eevegmeej
Dee®ejCe keÀjeJes ueeiele Demes. Heb®eceenJe´les Heg{eru eÒeceeCes -

1) Deefnbmee : peerJee®eer efnbmee jesKeCes, keÀesCeeueener og:Ke ÐeeJe³ee®es veener. ceeveefmekeÀ Jeeef®ekeÀ DeeefCe
keÀeef³ekeÀ efnbmee keÀª ve³es.
2) mel³e : Keesìs yeesuet ve³es, mel³e meJee¥vee efÒe³e Je keÀu³eeCekeÀejer Deens. mel³eJeeoe ruee DeeoMe&
ceeveleele. mel³e Je´le HeeUC³eemeeþer ueesYe, Ye³e, ¬eÀesOe eflejmkeÀej ³ee®ee l³eeie keÀjeJee.
3) Demel³es³e : efyevee Þe×sefMeJee³e keÀesCeleerner Jemlet IesT ve³es. ogmeN³ee®³ee êJ³ee®es njCe keÀjCes
cnCepes efnbmeelcekeÀ keÀe³e& nes³e.
4) DeHeefjûen : meeOetves êJ³emebûen keÀ© ve³es. mJeeLeea, megKejceCe jent ve³es. munotes.in

Page 76

76 5) ye´cn®e³e& : keÀeceJeemevee yeeUiet ve³es, m$eermebie ìeUeJee, HeeMJe&veeLeeves Deefnbmee, mel³e, Demles³e,
DeHeefjûen ner ®eej lelJes meebefieleueer. l³eeceO³es ceneJee rjebveer ye´cn®e³e& ns Hee®eJes lelJe DeeefCe
efoiebyejJe=Êeer®eer Yej ìekeÀueer.

4) Heb®e DeCegJe´les : mebmeejer peerJeve peieCeeN³ee J³ekeÌleeruee pewve Oecee&le ÞeeJekeÀ (ie=nmLe) Demes
cnCeleele. l³ee®³eemeeþer pes efve³ece yeveJeues l³eeme DeCegJe´ les cnCeleele. leer Heg{erueÒeceeCes ÒeeCeer efnbmee,
Demel³e YeekeÀjCes.

mebmeejele Heentve ÒeeCeercee$eeuee mebj#eCe osCes, Yeesieebvee ce³ee&oe þsJ eeJeer, meeceeefpekeÀ Je´le
HeeUCes, meeOegpeerJevee®ee DeY³eeme keÀjCes, DeYe#³e, kebÀocegUs DeeefCe je$eer®es Yeespeve ³ee®ee l³eeie keÀjeJee.

5) meele MeerueeJe´le : pewve Oecee&®³ee ef$ejlvee®es Heeueve keÀjCeeN³ee ÞeeJekeÀemeeþer pes efve³ece le³eej
kesÀues l³eeme MeerueeJe´le cnCeleele. les meele ÒekeÀej®es Deensle. l³eeceO³es leerve iegCeJe´les DeeefCe ®eej efMe#ee
Je´les Deensle. les Heg{erueÒeceeCes -

De) leerve iegCeJe´les : ÞeeJekeÀ Je ÞeeefJekeÀebceO³es meb³ece Je l³eeieer Je=lleer peesHeemeC ³eemeeþer iegCeJe´les
meebefieleueer Deensle.
1) efoiJe´le : DeeHeu³ee ÒeJeemee®³ee efoMeeb®³ee ce³ee&oe HeeUCes.
2) osMeJe´le : ÒeJeemee®es ce³ee&efole efoJeme þjJeCes.
3) Deve³e& ob[Je´le : DeeHeuee J³eJemee³e efJeveekeÀejCe DeHejeOee®es Yeeieeroej yevet ve³es.

ye) ®eej efMe#eeJe´les : efMe#eeJe´le Heeueveeves J³ekeÌleer®³ee Debieer mebv³eemeJe=Êeer Je meeceeefpekeÀ mJeemLee®eer
Jee{ nesles.

1) meeceeefpekeÀ mJeefJe®eej : lelJe%eeveeleerue efJeefJeOe efJeceole nesles.
2) ÒeesOece&ûebLee®es HeþCe Je Deelceef®ebleve keÀjeJes.
3) GHeYeesÒeefleYeeie HeefjCeece : owvebefove GHe³eesie Jemlet ®ee ce³ee&efole meeþe keÀjCes.
4) DeefleefLe mebefJeYeeie : Iejer Deeuesu³ee DeefleefLe®ee mJele:®³ee pesJeCeeleerue keÀener Yeeie ÐeeJee.
5) Hee®e meefceefle : ie=nmLe peerJevee®es Heeueve keÀjC³eemeeþer pewve Oecee&ves Hee®e meefcel³ee mLeeHeve
kesÀu³ee l³ee cnCepes 1) F&³ee& meefceleer - keÀesCee®³eener peerJeeuee $eeme ve osCes. 2) YeekegÀCeeyeÎuener efìkeÀe / keÀþesj ve yeesueCes, 3) SketÀCe meefceleer - KeeC³ee -efHeC³eeceO³es peerJenl³ee vekeÀes.
4) Deeoeve efvejHes#e meefceleer - Jemletb®ee GHe³eesie keÀjleevee peerJee®eer keÀeUpeer IesCes. 5) Glmeie& meefceleer
- ueneve ceesþîee MebkeÀe®ee JeeF&ì Òemeej keÀ© ve³es.
6) pewve Oecee&®es oMeefJeOe / oMe ue#eCes - pewve Oecee&ves Heg{erue oMe ue#eCes meebefieleueer Deensle. #ecee
(¬eÀesOe ve<ì), Yeeo&Je (DenbkeÀeje®ee DeYeeJe), Deepe&Je (kegÀefìueles®ee DeYeeJe) mel³e, Megef®elee
(DeelceMeg×erkeÀjCe) meb³ece, leHe, l³eeie, ye´ïe®ee³e&, DeefkebÀ®evelJe (DeeY³evlejleHe) munotes.in

Page 77

777) ye´ecn leHes - leHee®ejCe, GHeJeeme, DeJeYeesoefjkeÀe, efYe#et®e³e e&, keÀeuekeÌuesMe F. nes³e.
8) DekeÀje ÒeefleYee - pewve Deveg³ee³eebveer DekeÀje ÒeefleYeeb®es Heeueve kesÀu³eeme meb³ece, efMemle, l³eeiee®eer
ÒeJe=Êeer ³eeceO³es efJekeÀeme neslees. les DekeÀje ÒeefleYee Heg{erueÒeceeCes - oMe&ve, Je´les, meeceeefpeke À,
ÒeesGefÎ<ì l³eeie F. nes³e.
9) mebv³eeMeemeeþer®es efve³ece / HeefjDeensle. jeie, le=ceue, le=Ce mHeMe&, De%eeve, DeoMe&ve, Òe%ee, melkeÀej, Me³³ee, ®e³³ee&, keÀce&yebOe, efve10) meuuesKevee - GHeesceesþe efJepe³e Demes ³ee efMekeÀJeCeeruee meuuesKevee Demes cnCeleele.
11) m³eeoJeeo/ DeveskeÀebleJeeo - ³ee efJeMJeeleerue Jemletb®³ee efJeHetCe&le: efmJekeÀejues peeleele efkebÀJee les HetCe&le: veekeÀejues peeleele. les mebK³eeceO³es 7 Deensle. (1) Deens,
(2) veener Deens, (3) Deens DeeefCe veener (4) meebielee ³esle veener, (5) Deens Hejbleg meebielee ³esle veener,
(6) veener Deens D eeefCe meebielee ³esles, (7) Deens, veener DeeefCe meebielee ³esles. ³ee efme×ebleeuee meHleYebieer
meg×e cnCeleele.
12) De<ìefJeOeHegpee : pewve Oecee&le DeelceeMeg×emeeþer leerLe&keÀej, Heb®eHejces<ìer ³eeb®eer Hegpee Je GHeemevee
Òe®eefuele nesleer. H egpes®es ÒekeÀej Heg{erueÒeceeCes peueHegpee (pevce -ce=l³et®es efveJeejCe) ®ebove Hegpee
(YeJeleeHee®eer Meebleermeeþer) De#eleHegpee (meodiegCe ÒeeHleermeeþer) HegveeM³eemeeþer) vewJeso³e Hegpee (#egOeeefJepe³e ÒeeHleermeeþ er) oerHeHegpee (ceesnebOekeÀej otj keÀjC³eemeeþer)
OetHeHetpee (De<ìkeÀcee&®³ee veeM³eemeeþer) HeÀueHegpee (cees#eÒeeHleermeeþer) cetefle&Hetpee F. De<ìefJeOeHegpee nesle
Demes.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. pewve Oecee&®es lelJe%eeve meebiee.






4.7 Yeejleer³e mebmke=ÀleerJejerue pewve Oecee&®ee HeefjCeece

1) meeefnefl³ekeÀ osCeieer :
Yeejleer³e mebmke=Àleerme pewve Oecee&®eer ceesþer meeefnefl³ekeÀ osCeieer efceUeueer Deens. pewve meeefnl³eele
yeeje Debie, yeeje GHeebies, one ÒeefkeÀCe&, mene ísomet$es, ³eeefMeJee³e efJeefYeVe ÒekeÀej®es ûebLe cenÊJee®es
Deensle.


munotes.in

Page 78

78 2) oeMe&efvekeÀ osCeieer :
Yeejleer³e oMe&ve Meem$eele (leÊJe%eeve) pewve Oecee&®eer ceesþer osCeieer ueeYeueer Deens.
oMe&veMe em$eele pewve Oecee&®³ee `m³eeoJee o' ³ee efme× ebleeme SkeÀ efJeefMe<ì mLeeve Deens. mel³ee®es efJeefYevve
Hewuet nesT MekeÀleele DeeefCe ceveg<³eeuee HeefjefmLeleervegmeej l³ee®es DeebefMekeÀ %eevener ÒeeHle nesles. DeMee
ÒekeÀej DeeHeCe mel³ee®es kesÀJeU SkeÀ mJe©He Heengvener mebHetCe& mel³eeefJemJe©He efJeef Yevve ÒekeÀej®es Demeles. m³eeoJee o efme×ebleevegmeej Òel³eskeÀ keÀLeve efkebÀJee ¢ef<ìkeÀesveele
DeebefMekeÀ mel³e Demeles. l³eecegUs mebHetCe& mel³ee®³ee ÒeeHleermeeþer ³ee meJe& ¢ef<ìkeÀesvee®es DeO³e³eve ke ÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. pewve Oecee&®ee ogmeje Òeefme× oeMe&efvekeÀ efme×eble DeveskeÀelceJeeo Deens. ³ee
efme×ebleevegmeej peerJeve efYeVe -efYeVe ÒekeÀej®es Demet MekeÀles. Deelcee peesHe³e¥le jenerue leesHe³e&Ble lees
Hegvepe&v³ee®³ee DeOeerve jenlees. ³ee efme×ebleeHeemetve Yeejleer³e mebmke=Àleer®eer meefnpeeCeerJe nesles. pewve Oecee&®ee Hegvepe&vce DeeefCe keÀce&Jeeoe®ee efme×eblener cenlJeHetCe& Deens.

3) uesCeer :
uesCeeruee ie=ne Demesner cnìues peeles. pewve Oecee&ves u esCeer mLeeHel³ee®eener meJee&efOekeÀ efJekeÀeme
kesÀuee. Deesefjmeeleerue `neLeeriegbHeÀe ', ceneje<ì^eleerue Deewjbieeyeeo efpeunîeeleerue Jes©U ³esLeerue uesCeer,
ceO³eÒeosMeeleerue Go³eefiejer ³esLeerue uesCeer, HejYeCeer efpeunîeeleerue efpebletj ³esLe erue vesceefiejer uesCeer Je
Gmceeveeyeeo ³esLeerue pewve uesCeer ner l³ee®eer GuuesKeveer³e GoenjCes Deensle. Deesefjmeeleerue Hegjer
efpeunîeele Go³eefiejer Je Keb[efiejer ³esLes F.me. Het 150 ®³ee DeemeHeeme®³ee Hemleerme pewve uesCeer Deensle.
Jes©U ³e sLes Hee®e pewve uesCeer Deensle. Go³eefiejer ³esLeerue efmebn uesCeer, Jes©U ³esLeerue FbêmeYee DeeefCe
neLeercegêe uesCeer Òeefme× Deensle. yeer[ efpeunîeeleerue DebyeepeesieeF& ³esLesner SkeÀ pewve uesCeer Deens. Jejerue
meJe& uesCeeR®³ee ojJeep³eeJej p ewve leerLe&keÀejeb®³ee peerJeveeb®eer ¢M³es efMeuHeebefkeÀle kesÀuesueer Deensle.

4) cebefojs :
pewve-cegveerveer DeveskeÀ efþkeÀeCeer DeekeÀcebefojs Deensle. jepemLeeveceOeerue De yet HeJe&leeJejerue efoueJeeje cebefoj keÀues®³ee Je meeQo³ee&®³ee ¢<ìerves
Òeefme× Deens. ³ee cebefojele cetefle&keÀuee Jesuey egÆer Je leesjCeÜejeJej efMeuHeebefkeÀle kesÀuesues ve#eerkeÀece Del³eble
megboj Deens. jepemLeeveceOeerue jeCekeÀHetj, keÀeþer³e eJee[ ceOeerue (meewje<ì^) efiejveej DeeefCe Heeueerleevee
DeeefCe efyenejceOeerue HeeJeeHegjer, jepeie=n Je HeejmeveeLe Fl³eeoer pewve cebefojs Òeefme× Deensle. efoueJee[e
³esLeerue pewve cebefojs keÀueelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve Deeûee ³esLeerue leepecene ue ®eer yejesyejer keÀ© MekeÀlees.
Meg$ebgpe³e [eWiejeJej Hee®eMes pewve cebefojs Deensle. F.me. Het. ogmeN³ee MelekeÀele yeveefJeues ues Deesefjmeeleerue
neLeeriegbHeÀe veeJeeves Òeefme× Demeuesues iegnecebefoj DeekeÀmebiecejJejer oie[e®es mlebYe efJeefYeVe efMeuHeebveer mepeefJeuesues Deens. ef®eleew[ ³esLeerue ® eewkeÀesj mlebYener
pewveeb®³ee mLeeHel³ekeÀ uesJejerue Òescee®ee mee#eeroej Deens.

5) Deefnbmes®ee efme×eble :
pewve Oecee&®³ee Deefnbmes®³ee efme×ebleeves Yeejleer³e meceepeeuee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele ÒeYeeefJele
kesÀues. ceneJeerj mJeeceer ³eeveer ceve, Je®eve keÀce& ³ee yeeyeleerle keÀesCeeueener $eeme efkebÀJee Heg<ì Heesnes®eCeej
veenerle ³ee®eer o#elee IesC³ee®ee ceeveJeeuee GHeosMe kes Àuee. Deefnbmes®ee efme×eblee®³ee ÒeYeeJeecegUs JewefokeÀ
Oecee&le ³e%eele osC³eele ³esCeejer HeMegyeUer®eer ÒeLee yebo nesC³eeme ceole Peeueer. Yeejleer³e meceepeeJej
Debefnmee He jceesOece&, ³ee pewve Oecee&®³ee efme×eblee®ee ÒeYeeJe peeCeJelees.
munotes.in

Page 79

79 6) melkeÀe³e& keÀjC³ee®eer ÒesjCee :
pewve Oecee&®³ee leÊJe%eeveevegmeej HetJe& pevceele kesÀuesu³ee keÀcee&vegmeej ceveg<³e Heg{erue pevce Iesle
Demelees. pej l³eeves melkeÀce& kesÀues lej®e l³eeuee cees#eÒeeHleer efceUles DeeefCe pevce cejCee®³ee yebOeveelet ve
l³ee®eer megìkeÀe nesles. cees#eÒeeHleer ns®e ceveg<³ee®³ee peerJevee®es Debeflece GefÎ<ì Deens Je les meeO³e
keÀjC³eemeeþer melkeÀce& keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. ne efJe®eej meceepeele ©peuee DeeefCe l³eecegUs®e
meceepeele melkeÀce& keÀjC³eeme meceepeel eerue J³eeqkeÌlebvee ÒesjCee efceUeueer.

7) ef®e$ekeÀues®³ee #es$eeleerue ³eesieoeve :
pewve Oecee&ves ef®e$ekeÀues®³ee efJekeÀemeelener cenlJeHetCe& ³eesieoeve efoues. pewve Dee®ee³ee&®³ee
nmleefueefKele HegmlekeÀele DeveskeÀ ÒekeÀej®eer megboj ef®e$e s GHeueyOe Deensle. ef®e$e jbieJeC³eemeeþer ®ecekeÀ
osCeeN³ee jbiee®ee GHe³eesie keÀjC³eele ³esle Demes. Yeejleer³e ef®e$ekeÀues®³ee efJekeÀemeele pewve Oeceea³eeb®ee
ef®e$ekeÀuesves ³eesieoeve efou³ee®es Dee{Ules.

8) jepekeÀer³e #es$eeleerue ³eesieoeve :
jepekeÀer³e #es$eele pewve Oecee&®ee HeÀej ceesþe ÒeYeeJe He[uee. pewve Oecee&®ee Debefnmee ³ee
efme×eblee®³ee ÒeYeeJeecegUs pevelesves ³eg×e®ee l³eeie keÀ©ve MeebleleeHetCe& peerJeve peieC³eeme ÒeejbYe kesÀuee.
ceieOe®ee jepee De%eeleMe$et DeeefCe vebo MeemekeÀeves pewve Oecee&®ee mJeerkeÀej kesÀu³eeves les ³eg×eHeemegve
HejeJe=Êe Peeues. ³ee®ee HeefjCeece Demee Peeuee keÀer Yeejlee®³ee Me$etveer YeejleeJej nuues keÀjC³eeme ÒeejbYe
kesÀuee. keÀener FeflenemekeÀejeb®³ee celes DebefnmescegUs Yeejlee®ee He jeYeJe Peeuesuee veener. Yeejlee®³ee
HejeYeJeemeeþer Flej DeveskeÀ keÀejCes keÀejCeerYetle Deensle.

9) Yee pewve Oecee&cegUs YeekeÀeueKeb[el e efJeefYeVe YeeefueefnC³eele Deeues. l³eeHeemegve Heg{s keÀeueeblejeves cejeþer, efnboer Je iegpejeleer YeeDeveg³ee³eebveer keÀVe[, leeceerU Je lesueiet ³ee oef#eCeer Yeejleer³e Yeeefouesues Deens.

4.8 yeewOo Oece &

F.me.HetJe& 6 J³ee MelekeÀele 16 cenepevee®eer meÊee nesleer. ne keÀeueKeb[ DeeO³eeeflcekeÀ,
HeejceeefLe&keÀ, Jew®eeefjkeÀ, DeeefCe ef®eblevee®ee neslee. meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ peerJeveele p³ee JesieJesieU³ee
Ieìvee Ie[u³ee l³eeceOetve yeewOo Je pewve Oecee&®ee Go³e Peeuee.

 yeewOo Oecee&®³ee Go³ee®eer keÀejCes
1) ye´ecnCe Je Hegjesefnleeb®es Je®e&mJe - ye´ecnCe keÀeueKeb[eHe emetve meceepeele meJe& #es$eele efJeMesOeeefce&keÀ #es$eele ye´ecnCe Jeiee&®eer cekeÌlesoejer Jee{ueer. pevceeHeemetve les ce=l³etHe³e¥le meJe& Oeeefce&keÀ efJeOeer Je
mebmkeÀej ye´ecnCeeceeHe&Àle®e kesÀues peele. l³eecegUs ye´ecnCee®es Je®e&mJ e Jee{ues. meceepeeuee %eeve Je ³eesi³e
ceeie&oMe&ve keÀjC³eeme De%eeveer ye´ecnCe DemeceLe& þjuee l³eecegUs meceepee®ee l³eeb®³eeJejerue efJeMJeeme keÀceer
Peeuee. ³ee HeefjefmLeleerletve yeewOo Je pewve Oecee&®ee Go³e Peeuee. munotes.in

Page 80

80 2) ³e%e mebmLes®es Òeeyeu³e ë- HejcesMJeje®eer keÀ=Hee mebHeeove keÀjC³ee®es meeOeve cnCepes ³e%e nes³e.
$eÝiJesokeÀeUele Dee³ee¥veer efvemeie& osJeleeb®eer ke=ÀHee ÒeeHle keÀjC³eemeeþer ³e%e keÀjle Demes. ³ee keÀeUele
J³ekeÌleer mJele뮳ee F®ísvegmeej Je MekeÌleervegmeej mJeleë®e ³e %e keÀjle Demes. ye´ecnCe keÀeUele osJeosJeleevee
mebleg<ì keÀjC³eemeeþer HeMeg efkebÀJee ÒeeC³eeb®eer Deengleer osC³eeme ÒeejbYe Peeuee. Oeeefce&keÀ peerJeveele
iegbleeiebgleer®³ee Oeeefce&keÀ ©{ er HejbHeje efvecee&Ce Peeu³eeves ye´ecnCe Jeiee&®es cenlJe Jee{les. l³eecegUs meceepe meJe&
HeefjefmLe leeruee kebÀìeUuesuee neslee.

3) Dee³e&-Devee³e& ³eeb®³eeleerue Jew®eeefjkeÀ mebIe< e& - F.me.HetJe& 6 J³ee MelekeÀeleerue Oeeefce&keÀ ¬eÀebleer®es
ÒecegKe keÀejCe cnCepes Dee³e& -Devee³e& ³eeb®³eeleerue Jew®eeefjk eÀ mebIeÒeJe=efÊeceeieea nesleer lesJe{er®e Devee³ee&®eer mebmke=Àleer efveJe=Êeerceeieea nesleer. Devee³e& mebmke=Àleer®³ee mebmeej -
l³eeie, Jewjei³e, DeeefCe keÀe³ee -keÌuesMe F. efJe®eejebvee Dee³e&mebmke=Àleer ceO³es cenlJe veJnles. Dee³e& -Devee³e&
³eeb®³eeleerue peeleer³e mebIeceieOe nesles. ³ee mebIeyeewOo Je pewve Oecee&®ee Go³e Peeuee.

4) JesoJeeo euee efJejesOe - Yeejlee®ee ÒeLece ûebLe Jeso Demetve lees DeHeew©cegKeeleerue Je®eves Demeu³eeves JesoeJej Yeejleer³eeb®eer DeìU ÞeOoe Je efJe MJeeme Deens. meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ
ÒeMveeb®es meceeOeeve keÀjC³ee®ee ÒecegKe ûebLe cnCetve Jesoe®ee efmJekeÀej kes Àuesuee Deens. yegOoerJeeoer uees keÀeb®³ee
efJe®eejele ¬eÀebleer GlHeVe Peeueer. l³eecegUs Oeeefce&keÀ #ees$eele DemebleesGo³eeuee Deeuee.

5) JewefokeÀ Jee*ce³ee®eer eqkeÌue<ìlee - l³ee keÀeUele meJe&meeceev³ee®eer YeeJee*ce³eeleerue meJe& ûebLe mebmke=Àle YeeMeke̳e veJnles. GHeefvenesleer. ³ee %eevee®ee meeceev³eeuee GHe³eesie veJnlee. Oecee&®es lelJe%eeve meeO³ee, meesH³ee YeepeeJes DeMeer ueeskeÀeb®eer ceeieCeer nesleer.

6) peeleer mebmLes®es mJe©He - $eÝiJesokeÀeUele iegCekeÀcee&Jej DeeOeeefjle JeCee&Þece J³eJemLee efvecee&Ce
Peeueer. l³eevegmeej ye´ecnCe,#eef$e³e, JewM³e Je Megê ns meceepeele ®eej JeCe& nesles. Heefnu³ee leerve JeCee&ceO³es
Jeie& yeouelee ³esle Demes, jesìeryesìer J³eJenej ®eeuele Demes. GÊejJewefokeÀ keÀeUele peeleer³e J³eJemLee
leeþj yeveueer. pevceevegmeej JeCe& þ© ueeieuee. meceepeele Jeefj<þekeÀ[tve keÀefve<þeb®eer efHeUJeCetkeÀ nesT
ueeieueer l³eec egUs peeleer efJejefnle Oece& efvecee&Ce JneJee Demes meeceev³e pevelesuee Jeeìt ueeieuess.

7) ceb$eeJejerue De{U efJeMJeeme - ye´ecnCe keÀeUele keÀce&k eÀeb[eyejesyej®e ceb$e -leb$eeuee cenlJe ÒeeHle
Peeues. ceb$eeceO³es owJeerMekeÌleer Deens keÀer,peer De veskeÀ ogKeëo Ieìvee ogj keÀ©ve peerJeveele Deevebo efvecee&Ce
keÀ©ve osles. l³eecegUs peerJevee®³ee Òel³eskeÀ #es$eele ceb$ee®ee ÒeYeeJe Deens Demes ueeskeÀebvee Jeeìle nesles.
yegOoerJeeoer ueeskeÀebveer ceb$e -leb$eeJej efìkeÀe kesÀu³ee. me eO³ee meesH³ee Oecee&®eer keÀuHevee ceeb[ueer.

8) efJeke=Àle osJeJeeo - JewefokeÀ keÀeUele Dee³ee&ves ceeveJeer peerJeve efve³ebef$ele keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ MekeÌleeruee
osJelee®es ©He efoues. l³ee osJeleeyejesyej cew$eer®es mebyebOe keÀe³ece®es þsJeues. keÀejCe osJele e l³eeb®eer MegYe
ef®evlekeÀ DeeefCe efnlewmebkeÀuHevee ceeveJeer ©Heele nesT ueeieueer. HejcesMJej ne mJes®íe®eejer, efvejbkegÀMe Demetve ceeCemeeves l³ee®ee munotes.in

Page 81

81 o³ee keÀ= HeeHee$e yevetve jeefnues Heeefnpes Demee efJe®eej efvecee&Ce Peeuee , l³eecegUs efJe®eejJebleeb®³eele Demebleesefvecee&Ce Peeuee.

9) GHeefveveener. DeelceMeebleer®ee veJee ceeie& GHeefveye´ecnCe keÀeueerve Oece&efJeOeer SsJepeer l³eeieer, meceefHe&le peerJeveecegUs leHe Je ef®ebleve ³eeuee Òeefle<þe ÒeeHle
Peeueer. l³eeletve veJeerv e Oece& Go³eeuee Deeuee.

10) ueeskeÀYeeDeOe&ceeieOeer Je Heeueer YeePeeuee.

11) jepekeÀer³e HeefjefmLeleer - F.me.HetJe& 6 J³ee MelekeÀeceO³es jepekeÀer³e HeefjefmLeleer Heg{erue ÒeceeCes
nesleer. YeejleeceO³es DeveskeÀ íesìer jep³e Demetve jepekeÀer³e ¢<ìîee ogye&ue nesleer. ³ee jep³eeceO³es
ueeskeÀMeener Je jepesMeener ÒeMe emeve nesles. l³ee b®³eele meece´p³eJeeoer ÒeJe=Êeer Demetve DeeHeu³ee Mespeejerue
jep³eeJej nuuee keÀ©ve efJepe³e ÒeeHle keÀjCes. Hejbleg keÀesCeleerner MekeÌleerMeeueer ÒeMeemeve DeeefCe pevelesceO³es
Sske̳ee®eer YeeJevee efvecee&Ce kesÀuesueer veener.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. yeewOo Oecee&®³ee Go³ee®eer keÀejCes meebiee.




















4.9 ieewlece yegOoe®es peerJeve (LIFE OF GAUTAM BUDDHA)

F.me.Het 6 J³ee MelekeÀele Jeso ÒeYeeJee®ee DeefOekeÀej veekeÀe©ve DeeefCe meeO³ee, meesH³ee
lelJeeJej DeeOeeefjle Je u eeskeÀYee
1) ieewlece yegOoe®es IejeCes Je pevceë - keÀefHeue Jemlet ³esLeerue Meeke̳e JebMeer³e jepee MegOoesove ns
#eef$e³e Demetve les Meeke̳e ieCejep³ee ®es ÒecegKe nesles. MegOoesovee ®eer Helveer keÀesefue³e ieCejep³ee®eer
jepekegÀceejer cee³eeosJeer nesleer. MegOoesove Je cee³eeosJeer ³eeb®³ee Heesìer efmeOoeLe& ieewlece®ee pevce Peeuee.
l³ee®es pevceveeJe -efmeOoeLe&, iees$eveece. ieewlece DeeefCe DeeO³eeeflcekeÀ v eeJe yegOo ³ee veeJeeves ÒeefmeOo
Deensle. cee³eeJeleer Òemegleermeeþer ceensjer peele Demeleevee Jeeìsle vesHeeUceO³es jesefnCeer veoer®³ee keÀeþer
uegbefyeveer (efleueewjekeÀesì) ³ee ieeJeer MeeueeJe=#eeKeeueer efmeOoeLee&®ee pevce F.me.HetJe& 563 ceO³es Peeuee. lees
efoJeme JewMeeKe HeewefCeces®ee neslee. yegOoe®³ee pevcemLeevee meb oYee&le DeMeeskeÀe®ee ©efcceveosF& efMeueeuesKe, munotes.in

Page 82

82 ¿eg³evelmebie®ee Je=leeble ³eeletve ceeefnleer efceUles. cee³eeJeleer Heg$epevceeveblej meele efoJemeebveer cejC e HeeJeueer.
yeeue efmeOoeLee& ®es mebieesHeve l³ee®eer ceeJeMeer Je meeJe$e DeeF& ceneÒepeeHeleer ieewleceer efnves kesÀues. ieewleceerves
efmeOoeLee&®ee mebYeeU kesÀu³eeves ieewlece ³ee veeJeeves DeesUKeuee peeT ueeieuee. jepeHeg$eeuee MeesYesue Demes
meJe& ÒekeÀej®es efMe#eCe efoues. ueefuele efJemleejeleerue oblekeÀLesvegmeej efmeOoeLe& OevegefJe&Ðesle ÒeJeerCe neslee
Demes keÀUles.

2) JewJeeefnkeÀ peerJeveë - ieewlecee®³ee pevceeDeeOeer cee³eeJeleeruee mJeHve He[ues keÀer, keÀceU leeW[ele
Oejuesuee Heeb{je MegYe´ nÊ eer DeeHeu³ee Mejerjele ÒeJesMe keÀjle Deens. ³eeJe©ve p³eeseflemeebefieleues keÀer, jepeHeg$e ®e¬eÀJeleea mece´eì yevesue efkebÀJee ceneve mebv³eeMeer yevesue. DeeHeuee cegueiee mebv³eeMeer
yevet ve³es ³eemeeþer MegOoesoveves meJe & ÒekeÀej®³ee megKee®eer keÀeUpeer Iesleueer. Je³ee®³ee 16 J³ee Jeieewlecee®es ueive ob[HeeCeer ³eeb®eer DeefleMe³e megboj keÀv³ee ³eMeesOeje efn®³eeMeer Peeues. efle®³eeHeemetve
jentue veeJee®ee Heg$e Peeuee.

3) mebmeejl³eeie : jesefnCeer veoer ner Meeke̳e Je keÀesueer³e ³ee oesve jep³eeb®eer meercee nesleer. ³ee oesvner
jep³eebleerue ueeskeÀ ³ee veoer®es HeeCeer Mesleermeeþer Iesle Demele. ³ee veoer®es HeeCeer ÒeLece keÀesCeer Je efkeÀleer
I³eeJes ³eeyeeyele Òel³eskeÀ megieer®³ee nbieeceele l³eeb®e e Jeeo nesle Demes. efme×eLe& ieewlece mebIee®ee meYeemeo
Peeu³eeHeemetve DeeþJ³ee JelesJne ne ÒeMve Deelee ³eg× keÀ©ve®e keÀe³ece®ee efvekeÀeueele keÀe{eJee Dem ee efJe®eej Meeke̳e Je keÀesueer³e
³eebveer kesÀuee. l³eemeeþer Meeke̳eeb®³ee mesveeHeleerves Meeke̳e mebIee®es DeefOeJesMeve yeesu eeefJeues Je keÀesefue³e ³eebvee
keÀe³ece®ee Oe[e efMekeÀefJeC³eemeeþer mebIeeves keÀesueer³ee efJe©× ³eg× HegkeÀejeJes De mee þjeJe ceeb[uee Hejbleg
efme×eLee&ves ³ee þjeJeeme efJejesOe keÀ©ve Heg{erue met®evee kesÀueer.

’³eg×eves keÀesCeleener ÒeMve megìle veener efkebÀJee DeeHeuee nslet meeO³e nesle veener. l³eecegUs ogmeN³ee
³eg×er®es yeerpes jesJeueer peeleerue, pees ogmeN³ee®eer nl³ee keÀjlees l³eeme l³ee®eer nl³ee keÀjCeeje ogmeje
Yesìlees. mebIeeves ³eg× keÀjC³ee®eer IeeF& keÀ© ve³es. ÒeLece oesMeeke̳eeleerue oesve Je keÀesueer³eeleerue oesve DeMeer ®eej ceeCemes Ò eLece efveJe[eJeerle DeeefCe ³ee ®eej ceeCemeebveer
efceUtve Hee®eJee ceveg<³e efveJe[eJee Je ³ee Hee®e ceeCemeebveer ns Yeeb[Ce efceìJeeJes. Jewjeves Jewj Mecele veener lej
JewjeJej Òesceeves®e ceele keÀjlee ³esles. “

efme×eLee&®eer met®evee yengceleeve s Deceev³e Peeueer lej mesveeHeleer®ee ÒemleeJe yengceleeves Heeme
Peeuee. ogmeN³ee efoJeMeer mebIee®eer ogmejer meYee yeesueeefJeueer Je l³eeceO³es keÀesuee³eeMeer ³eg× keÀjC³eemeeþer
20 les 25 JemebIeeves HejJeeveieer I³eeJeer Demee þjeJe mesveeHeleerves ceeb[uee. ³ee þjeJeeueener kesÀJeU efme×eLee&ves®e efJejesOe
kesÀuee. ³ee JesUer efme×eLe& cnCeeuee, ’efce$e nes! legcneuee pes Jeeìsue les legcner keÀje. legce®³ee yeepegme
yengcele Deens. HeCe ceuee Kesoeves cnCeeJes ueeiele Deens keÀer mewv³e Yejleer®³ee legce®³ee efveCe&³eeme ceePee
efJejesOe Deens. ceer legce®³ee mewv³eele oeKeue nesCeej veener Je ³eg×elener Yeeie IesCeej veener.“ ³eeveblej
mesveeHeleer efme×eLe&uee cnCeeues, yengceleeves Iesleuesuee mebIee®³ee efveCe&³ee®es leg Heeueve kesÀues®e Heeefnpes.
vemelee mebIee®³ee Dee%es®ee Yebie kesÀuee cnCetve mebIe leguee osneblee®eer efkebÀJee osnl³eeiee®eer efMe#ee osT
MekeÀles. ³eeefMeJee³e mebIe legP³e e kegÀìgbyeeJej meeceeefpekeÀ yeefnDeeJeM³ekeÀlee mebIeeuee jenCeej veener. (keÀejCe Meeke̳eeb®es jep³e ³eeJesUer keÀesmeue jep³ee®es ceeb[efuekeÀ
jep³e nesles) keÀesueer³eebMeer ³eg× keÀjC³ee®³ee mebIee®³ ee ³eespevesme efJejesOe keÀjC³eecegUs og

Page 83

83 ueeieleerue ³ee®eer efme×eLee&uee peeCeerJe Peeueer. l³eemeeþer l³eeuee Heg{erue leerve He³ee&³eebJej efJe®eej keÀjeJee
ueeieuee.

1) Meeke̳e mebIee®³ee mewv³eele oeKeue nesTve keÀesueer³eeb efJe©×®³ee ³eg×ele menYeeieer nes Ces.
2) osnevle Meemeveeuee efkebÀJee osMe l³eeieeuee mebceleer osCe s.
3) DeeHeu³ee kegÀìgbefye³eeJej meeceeefpekeÀ yeefnnesT osC³eeme le³eej nesCes.

efme×eLee&ves Heefnuee He³ee&³e ve efmJekeÀejC³ee®ee efveOee&j kesÀuee. eflemeje He³ee&³e Demenîe neslee.
l³eecegUs l³eeuee ogmeje He³ee&³e ³eesi³e Jeeìuee. l³eevegmeej lees mebIeeuee cnCeeuee, ’ceeP³ee kegÀìgbefye³eebJej
meeceeefpekeÀ yeefnpeHle keÀ©ve l³eeb®eer GHeemeceej keÀ© vekeÀe. les efvejHejeOe Deensle. ceer®e DeHejeOeer Deens. ceeP³ee
DeHejeOee®eer efMe#ee ceuee SkeÀìîeeuee®e Yeesiet Ðee. ceuee osneble e®eer efkebÀJee osMel³eeiee®eer ³eebHewkeÀer legcneuee
peer ³eesi³e Jeeìsue leer efMe#ee Ðee. ceer leer KegMeerves efmJekeÀejerve. ce er ³eeefJejepeekeÀ[s cegUer®e ³ee®evee keÀjCeej veener ³ee®es ceer DeeHeCeeme Je®eve oslees“ He Ce Meeke̳e mebIee®³ee
mesveeHeleerves efme×eLee&®es cnCeCes Deceev³e kesÀues. keÀejCe efme×eLe& mJes®ísves osMel³eeie efkebÀJee osneleeb®eer
efMe#ee YeesieC³eeme le³eej Peeues Demeues lejer keÀesmeueeefOeHeleer ner efMe#ee mebIeeves®e efoueer Demee efvekeÀe{erue. lees l³ee®ee peeye mebIeeuee efJe®eejerue DeMeer Yeerleer mesveeHeleeruee Jeeìle nesleer. lesJne efme×eLe&
Hegvne mesveeHeleeruee cnCeeuee, ’ner®e pej De[®eCe Demesue lej ceer HeefjJe´epekeÀ neslees Je ne osMe mees[lees
ne ceeie& ®eebieuee Jeeìuee. HeCe mesveeHeleer efme×eLee&uee cnCeeuee keÀer, leguee DeeF& -Je[erue DeeefCe Helveer ®³ee
mebceleerefMeJee³e HeefjJe´e pekeÀ keÀmes neslee ³esF&ue? ³eeJej efme×eLe& cnCeeuee, l³eeb®eer mebceleer efceUes ve efceUes
ne osMe lJejerle mees[tve peeC³ee® es ceer legcneuee Je®eve oslees. ³eeveblej mebIeeves efme×eLee&ves meg®eefJeuesuee ne
ceeie& ceev³e kesÀuee. Meeke̳e mebIee®³ee meYesle Ie[uesuee Je=Êeeble efme×eLe& Iejer HejleC³eeHetJeea®e l³ee®³ee
ceel³eeefHel³eebvee mecepeuee. l³eecegUs les og:Keer ne sCes meenefpekeÀ nesles. efme×eLee&ves osMe l³ eeie keÀ© ve³es
³eemeeþer Meg×es ove Je ceneÒepeeHeleer ieewleceerves kesÀuesuee Òe³elve efve³eMeesOejs®³ee ceneueele peeTve efleuee efJe®eejues. HeefjJe´p³e IesC³ee®³ee ceeP ³ee efveM®e³eeyeÎue leguee keÀe³e
Jeeìles? ³ee ÒeMvee®es Gllej osleevee ³eMeesOeje efme×eLee&uee cnCeeuee ceer DeeHeu³ee peeieer Demeles lej
³eeefMeJee³e ogmejs keÀe³e keÀ© MekeÀues Demeles! DeeHeuee ne HeefjJe´epekeÀ nesC³ee®ee efveCe&³e ³eesi³e Demetve
ceePeer DeeHeu³ee efveCe&³eeme Devegceleer Je Heeefþbyee Deens. ceer meg×e DeeHeu³ee yejesyej HeefjJe´p³e Iesleueer
Demeleer. HeCe ceuee jengue®es mebieesHeCe keÀjeJe³ee®es Demeu³eeves ceer HeefjJe´p³ee Iesle veener. DeeHeCe
HeefjJe´epekeÀ Peeues vemeles le j yejs Peeues Demeles. Hejbleg DeeHeCe Metj Je Oee[meer yevegve HeefjefmLeleeruee
meeceesjs iesues Heeefnpes. DeeHeCe DeeHeu³ee DeeF& -Je[erueeb®eer Je jengue®eer Deefpeyeele ef®eblee keÀ© vekeÀe.
ceeP³ee Mejerjele ÒeeCe DemesHe³e¥le ceer l³ee®eer osKeYeeue Je ceeveJepeeleeruee keÀu³eeCekeÀejer DeMeer Megj,
Oew³e&Jeeve Je GoeÊe cevee®eer Helveer ueeYeu³eeyeÎue DeeHeCe efkeÀleer Yeei³eJeeve Deenesle Je DeMee ceneve
Helveer®ee Je DeeHeuee efJe³eesie osJeeves keÀmee Ie[Jetve DeeCeuee ³ee®eer l³eeuee ÒeLece®e pe eCeerJe Peeueer.
³eeveblej l³eebves jentuekeÀ[s Heeefnues Je lees Iejeyeensj He[uee. ³ee Ieìvesuee yeew× meeefnl³eele
`ceneefYeefve<¬eÀceCe' cnCeleele.

4) %eeveÒeeHleer - Deelc³ee®³ee meeOeves meeþer ieg©®³ee MeesOeele efme×eLe& DeveskeÀ efþkeÀeCeer YeìkeÀ le
jeefnuee. JewMeeueer®³ee Deeueej keÀueece DeeÞeceeleerue Dee®ee³ee&keÀ[tve %eeve ceeiee&®es leb$e Deelcemeele
kesÀues. l³eeveblej jepeie=nepeJeU GokeÀ jeceHeg$e ³ee Dee®ee³ee&keÀ[tve O³eeveefJeOeer®es %eeve ÒeHle kesÀues. munotes.in

Page 84

84 l³eeveblej ceieOe (ie³ee) ³esLe erue G©Jesue ³esLeerue efvejbpevee veoerkeÀeþer DeMJelLe Je=#eeKeeueer nì³eesiee®³ee
leHeM®e³exme ÒeejbYe kesÀuee. meele DeeþJe [s %eeveÒeHleermeeþer meceeefOemle yemeuee. keÀþesj HeefjÞeceeletve
JewMeeKeHeewefCecesuee %eeveÒeHle Peeues. lesJneHeemetve efme OoeLee&uee yegOo cnCepes %eelee, Demes DeesUKeues
peeT ueeieues. ³ee %eeveeme mebyeesOeer Demes veeJe Demetve %eeveÒeeHleer p³ee Je=#eeKeeueer Peeueer l³ee efHebHeU
Je=#eeuee yeesOeerJe=#e Demes mebyeesOeues peeles.

5) Oece&Òemeej Je ceneHeefjefveJee&Ceö DeeHeCeeuee %eeveÒeeHle Peeues l³ee®ee Òemeej keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&uee
ÒeejbYe ke sÀuee.³eemeeþer lees ÒeLece Deeue ej keÀueece Je GokeÀ jeceHeg$e ³eeb®³eekeÀ[s iesuee Hejbleg les cejCe
HeeJeues nesles. l³eeveblej lees JeejeCemeer ³esLes (meejveeLe) ³esLeeru e nefjCeeb®³ee Jeveele Hee®e efYe#etvee DeeHeues
Heefnues ÒeJe®eve efoues l³eeuee Oecce®e¬eÀÒeJele&ve Demes cnCeleele. lej Hee®e efYe#et Heb®eJeieea³e cnCetve
ÒeefmeOo Deensle. ieewlece ye gOo keÀeMeeruee iesues lesJne yeewOo mebIee®eer mLeeHevee kesÀueer. jepeie=n ³esLeerue
meeefjHeg$e, ceewêu³ee³eve, keÀefHeueJemlet ³esLes jentue Je l³ee®eer DeeF& ieewleceer (Heefnueer m$eer Oece&
efmJekeÀejCeejer) Oece& efmJekeÀejuee l³ee®eÒeceeCes ceieOe, Debie, keÀesme ue F. jep³eeleerue DeveskeÀ ueeskeÀebveer
yeewOo Oece& efmJekeÀejuee. Oece&Òemeeje®es keÀe³e& keÀjle Demeleevee Je³ee®³ee 80 J³ee JekegÀefMeveeje ³esLes F.me.HetJe& 483 ceO³es ce=l³et Peeuee . ³ee Ieìvesuee ceneHeefjefveJee&Ce Demes cnCeleele.

4.10 ieewlece yeg×e®es lelJe%eeve

yegOoe®³ee efMekeÀJeCeer®eer ceeefnleer Heeueer YeepeerJevee®eer ogëKeeletve megìkeÀe keÀjCes ne®e ÒecegKe nslet neslee. ³eemeeþer l³eebveer ®eej lelJe meebefieleueer.
l³eebvee ®eej Dee³e& mel³ e Demes cnCeleele.

1) ®eej Dee³e&mel³e - 1) ogëKe - peieele meJe&$e ogëKee®es®e DeefOejep³e Deens. pevce, J³eeOeer,
yegOolJe, efJejn, ce=l³et, Deefve<ì ÒeeHleer, F<ì efJeveeMe ner ogëKee®eer keÀejCes Deensle. megKe ns #eCeYebietj
Demeles HeCe ogëKe oerIe& keÀeU Demeles.

2) ogëKee®es keÀejCe -ogëKe peerJeveeHeemetve efJeYekeÌle veener. peerJevee®ee®e lees SkeÀYeeie Deens. ogëKee®es
cegU keÀejCe cnCepes le=cnCepes YeJele=cnCeleele.

3) ogëKe efvejesOe - ogëKeeHeemetve megìkeÀe keÀ©ve IesCes keÀþerCe Demeues lejer DeMke̳e veener. le=kesÀu³eeme ogëKemegOoe ve<ì nesles. lesJne ceeveJe Deveble DeelcemegKee®ee GHeYees ie IesT MekeÀlees.

4) ogëKe efvejesOee®ee ceeie& - Deel³ebeflekeÀ YeesieJeeo Je l³eeieJeeoeves ogëKee®ee MesJeì nesle veener lej
De%eeve Je le=
2) De<ìebie ceeie&/ceO³eÒeefleHeoeceeie&/ceO³ececeeie& -
yegOoe®ee Heefnuee mebosMe cnCepes meejveeLe ³esLes `Oece&®e¬eÀHeefjJele&ve' ³ee efJenes³e. lesLes®e l³eeves De<ìebieceeie& me ebefieleuee. De<ìebieceeie& cnCepes yeewOoOecee&®es meej nes³e.
(De<ìebieceeiee&leerue Deeþ DeJemLee Heg{erueÒeceeCes ) munotes.in

Page 85

85 1) mec³ekedÀ ¢ef<ì - ®eej Dee³e&mel³ee®es meJee¥ieerCe %eeve cnCepes mec³ekeÀ¢ef<ì nes³e.
2) mec³ekedÀ mebkeÀuHe - keÀesCel³eener HeÀu ee®eer DeHes#ee ve keÀjlee mel³e¢ef<ìvegmeej peerJeve megOeejC³ee®ee
efveOee&j keÀjCes. ³eemeeþer jeie, ueesYe SsMJe³e&, meÊee, keÀeceesHeYeesie ³eeyeÎue le=Heeefnpes.
3) mec³ekedÀ JeekedÀ/JeeCeer - keÀesCeerner ogëKeer nesCeej veener De Meer DeeHeueer JeeCeer DemeeJeer. vesnceer
mel³eJe®eveer, ce=ogYee4) mec³ekedÀ keÀce& - efnbmee, ®eesjer, J³eefYe®eej F.keÀcee&Heemetve ogj jneJes. ceveg<³eeves mel³e keÀ ce& keÀjeJes.
5) mec³ekedÀ DeepeerJe - efveleerceeiee&ves efceUJeuesu³ee mebHeÊeerJej Goj efveJee&n keÀjeJee. DeÒeeceeefCekeÀHeCes
Je uee®eejer®³ee ceeiee&ves keÀenerner efceUJet ve³es.
6) mec³ekedÀ J³ee³eece - ceveebleerue og<ì YeeJeveeb®es oceve keÀ©ve DeeO³eeeflcekeÀ Je YeeweflekeÀ GVeleermeeþer
megefJe®eej Je meo,efJe®eejeb®eer peesHeemevee keÀjeJeer.
7) mec³ekedÀ mce=leer - peieeleerue megKe, meÊee, ÒeefmeOoer ns meJe& veeMeJeble Deensle. ³ee®eer peeCee rJe
þsTve l³eeHeemetve ogj jneJe s.
8) mec³eked À meceeOeer - cevee®eer SkeÀeûelee Jee{Jeu³eeme efveJee&CeHeo ÒeeHle nesles. Jejerue De<ìebieceeiee&®ee
DeJeuebye kesÀu³eeme ogëKee®es efvejesOeve nesTve cees#e DeLeJee efveJee&CeHeo ÒeeHle nesles.

3) yegOoOecee&leerue ef$ejlves -De<ìebieceeiee&®ee meej c nCepes Òe%ee, keÀ©Cee, Meerue ner yegOo Oecee&leerue
ef$ejlves nes³e. Òe%escegUs efceL³ee¢ef<ì®ee veeMe neslees. Meerue cnCepes meJe& HeeHeeHeemetve efveJe=Êe nesTve
MegOo®eefj$e nes³e. keÀ©Cee cnCepes ogëefKeleeyeÎue o³ee, keÀUJeUe efvecee&Ce neslees. Òe% ee keÀ©Cee, Meerue
ns yegOo Oecee&®es DeeOeejmlebYe Deensle.

4) ye´cne efJenej/ef®eÊeMegOoer®es GHee³e - ieewlece yegOoeves veweflekeÀ Je owvebefove peerJeveeleerue
meoe®eeje®³ee efMekeÀJeC egkeÀeryejesyej ef®eÊe MegOoer®es ®eej GHee³e meebefieleues Deensl e. l³eeuee ye´cnefJenej
Demes cnCeleele. cew$eer, keÀ©Cee,cegefolee Je GHes#ee ns ®eej GHee³e nes³e. ÒeeCeercee$ee yeÎue Òesce yeeUieCes
cnCepes cew$eer nes³e. ogmeN³ee®es ogëKe Heentve mJeleë ogëKeer nesCes cnCepes keÀ©Cee nes³e. ogmeN³ee®³ee
megKeele, De eveboele mJeleë meceeOeeveer nesCes cnCepes cegefolee nes³e. keÀcee&ÒeceeCes megKeogëKee®eer efveefce&leer
nesCes ³ee®eer peeCeerJe þsJeCes cnCepes GHes#ee nes³e. ye´cneefJenejecegUs %eeve Je meodieleer ÒeeHle nesles.

5) Heb®eMeerue lelJes/meoe®eej - ieewleceeves DeeHeu³ee HeefJe$e Je GoeÊe ®eeefj$³eeves ueeskeÀebHeg{s keÀener
veweflekeÀ DeeoMe& þsJeues nesles. Deveg³ee³eeb®³ee ceeie&oMe&veemeeþer pes veweflekeÀ efve³ece Ieeuetve efoues l³eeme
Heb®eMeerue lelJes cnCeleele. les Heg{erueÒeceeCes.

1) Deefnbmee - keÀesCel³eener peerJecee$eeme þej keÀ© ve³es.
2) mel³e - vesnceer mel³e yeesueeJes.
3) Demles³e - iejpesHegjles®e meeefnl³e þsJeeJes.
4) ye´cn®e³e& - J³eefYe®eej keÀ© ve³es.
5) DeHeefjûen - ceeokeÀ êJ³eeb®es mesJeve keÀjlee keÀecee ve³es.
munotes.in

Page 86

86 1) oneMeerue DeeefCe veweflekeÀ Dee®ejCe :
ieewlece yeg×ebveer SkeÀe veJeerve peerJeve He×leer®ee HegjmkeÀej kesÀuee. one Meerue ceeiee&®es Dee®ejCe
kesÀu³eeme ceveg<³ee®eer pevce -cejCee®³ee yebOeveeletve megìkeÀe nesles Je lees `efveJee&Ce' ÒeeHleer keÀ© Meke Àlees.
³eemeeþer Keeueerue oneMeerue ceeie& meebefieleues Deensle.

1) Deefnbmee - keÀesCel³eener ÒeeC³ee®eer Je peerJee®eer efnbmee ve keÀjCes.
2) Demles³e - ®eesjer ve keÀjCes.
3) mel³e - Demel³e mebYee4) DeHeefjûen - ceeokeÀ HeoeLe&, êJ³es ve IesCes.
5) ye´ïe®e³e& - J³eefYe®eej ve keÀjCes Je DeHeefJe$e iees<ìer Heemetve otj jenCes.
6) megbieOeer êJ³e JeeHe© ve³esle Heg7) ve=l³e iee³evee®ee l³eeie keÀjCes.
8) DeJesUer pes JeCe keÀ© ve³es.
9) peefceveerJej DebLejuesu³ee ®eìF&Jej PeesHeeJes. keÀesceue ieeoer®e e JeeHej keÀ© ve³es.
10) keÀeefceveer Je keÀb®eve ³eeb®ee l³eeie keÀjCes.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. yeewOo Oecee&®es leÊJe%eeve meebiee.






4.11 yeew× Oecee&leerue HebLe

ieewleceyegOoe®³ee ceneHeefjefveJee&Ceeveblej oesveMes JeDeveskeÀ ieì efkebÀJee HebLe efvecee&Ce Peeues. mece´eì DeMeeskeÀe®³ee keÀeUeHe³e¥le 18 HebLe efvecee&Ce Peeu³ee®ee
GuuesKe e fceUlees. ³ee keÀeUele mLeefJejJeeoer, keÀeM³eHeer³e, cenerMee<ìkeÀ, cenemeebefIekeÀ, meJee&efmleJeeoer,
nwceeJele, ceeO³eefcekeÀ, yengÞetleer³e, JeelmeerHeg$eer³e, ³eesiee®eej, Oece&iegefHlekeÀ, meew$eebeflekeÀ, ®ewl³ekeÀ F HebLe
DemeC³ee®ee r ceeefnleer e fceUles. nerve ³eeve Je cene³eeve ns oesve DeefleMe³e cenlJee®es HebLe nesles.















munotes.in

Page 87

87 efnve³eeve Je cene³eeve HebLeeleerue HeÀjkeÀ :
1) ne HebLe meveeleveer keÀce&þ Je mebv³eemeceeieea
HebLe Deens. 1) ne HebLe megOeejkeÀ, Goej Je YeeqkeÌle
ceeieea Deens.
2) meJe&mebieHeefjl³eeie keÀ©ve mJeÒe³elveeves
efveJee&Ceemeeþer PeìCeeje Den¥le ne
nerve³eeveeb®ee DeeoMe& Deens. 2) mebmeejele jentvener meJe&YetleefnleeLe&
PeìCeeje yeesefOemelJe ne cene³eevee®ee
DeeoMe& Deens.
3) nerve³eevee®ee DeelcekeÌuesMe Jej Yej Deens. 3) YekeÌleer ns cene³eevee®es meeOeve Deens.
4) ieewlece ne ce=le Oece&ieg© Deens. Òel³eskeÀeme
yeg×lJe ÒeeHle nesle veener Demes nerve³eeve
ceevelees. 4) ieewlece yeg× ner Decej owJeer efJeYetleer
Demetve ÒeeefCecee$eeuee yeg×lJe ÒeeHle n esles
Demes cene³eeve HebLe ceevelees.
5) Heeueer ner nerve³eeve HebLee®eer YeeDeens.
6) mJeÒe³elveeves ³ee®e pevceer efveJee&Ce ÒeeHle
keÀ©ve I³eeJes Demes nerve³eeve meebielees
efveJee&Ce ÒeeHle er ceveg<³ee®³ee keÀcee&Jej
DeJeuebyetve Deens. 6) efveJee&Ce ns ³ee pevceer®es O³es³e Demetve ns
¬eÀceMe: ÒeeHle nesles DeMeer cene³eevee®eer
efMekeÀJeCe Deens.
7) efmeueesve, ye´ïeosMe ³esLes ne HebLe Deens. 7) efleyesì, ®eerve, ceO³e Je HetJe& DeeefM e³eele
ne HebLe Deens.
8) mletHe, ®ewl³e Je ÒeleerkeÀesHeemevee
nerve³eeveeme mebcele Deens. HeCe yeg×e®eer
F&MJeje®³ee mJe©Heele GHeemevee ³ee
HebLeeme ceev³e veener. 8) yeg×eJeleej yeesefOemelJe Je yeew× cetefle&Hetpee
ne HebLe efMekeÀJelees. DeJeleej er ieewlecee®³ee
peerJeveeMeer mebyebefOele Demeuesueer mLeUs
ner ³ee Oecee&®eer leerLe&#es$es Deens.
9) ³ee mebÒeoe³ee®³ee Deveg³ee³eb®eer mebK³ee
keÀceer Deens. 9) ³ee mebÒeoe³ee®³ee Deveg³ee³eeb®eer mebK³ee
peemle Deens.
10) Dee<ìebie ceeie&, Heb®eM eerue ³eeJej Þe×e
Deens. 10) Þe×e, YekeÌleer meceHe&Ce, cetefle&Hetpee ³eeJej
Yej
11) yeew× Oece&HeefjOecee&le Ie[Jetve DeeCeuesues HeefjJele&ve
nerve³eeveeme ceev³e veJnles. 11) yeew× Oece&HeefjIe[Jetve DeeCeuesues HeefjJele&ve
cene³eeveeme ceev³e Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. yeew× Oecee&leerue efnve³eeve Je cene³eeve HebLeeleerue HeÀjkeÀ efuene.



munotes.in

Page 88

88 4.12 yeewOo Oecee&®³ee Òemeeje®eer keÀejCes

1) Oece&mLeeHevesJesU®eer DevegketÀue H eefjefmLelee r - YeejleeceO³es yegOo Oece& mLeeHev³eeme Del³eble
DevegketÀue HeefjefmLeleer nesleer. efnbogOecee&ceO³es Deefve<ì ©{er, HejbHeje Je ³e%e ³ee®es HeÀej cenlJe Jee{ues
nesles. l³eecegUs meeceev³e pevelee DeefleMe³e veejepe nesleer. l³eebvee efnb otOecee&le yeoue efkebÀJee veefJeve efJe®eej
DeHes#eerle nesles les yeewOoOecee&®³ee ©Heeves efceUeues cnCetve®e Oecee&®ee Òemeej Peeuee.

2) ieewlece yegOoe®es DeeoMe& Je ÒeYeeJeer J³ekeÌleercelJe - ieewlece yegOo jepeIejeC³eeleerue Demetvener
meeceev³e o gëKeeHeemetve cegkeÌle keÀjC³eemeeþer meJe& megKe, SsMJe³e& ³eeb®ee l³eeie kesÀuee. lemes®e ÒemeVe
J³ekeÌleercelJe, DeIeesce JekeÌle=lJe, DeueewefkeÀkeÀ l³eeie, ÒeKej yegefOoceÊee, Meeble Je nmelecegKe mJeYeeJe,
peveefnlee®eer leUceU ³ee iegCeeb®ee meeceev ³eeJej HeefjCeece nesTve l³eebvee DeveskeÀ Deveg³ee³eer efceUeues.

3) meeOeer efMekeÀJeCe -ieewlece yegOoe®eer efMekeÀJeCe meeOeer Je mejU Je meeceev³eeuee menpe mecepet MekesÀue
DeMeer meesHeer nesleer. meoe®eej, veerleerceÊee ³eeJej Oece& DeeOeejuesuee neslee. melkeÀce& kesÀu³eeme HeÀUner
®eebieues efceUles. mJeie&, vejkeÀ, osJeosJelee, cetleeaHetpee,³e%e,mebmkeÀej F.Dee®eej Je efJe®eejebvee mLeeve
veJnles cnCetve ueeskeÀefÒe³e Peeueer.

4) ueeskeÀYeekesÀuee. l³ee®e Yee¿ee®ee DeefOekeÀ HeefjCeece Peeuee.

5) jepeeO³e#e - ieewlece yegOo mJeleë jepeIej eC³eeleerue D emeu³eeves DeveskeÀ IejeC³eebMeer mebyebOe neslee.
MegOoesOeve, efyebefyemeej lemes®e Meemeveeleerue Þes<þ DeefOekeÀejer, ceeb[efuekeÀ jepes ³eebveer yeewOo Oece&
efmJekeÀejuee. yegOoe®³ee ceneefveJee&Ceeveblej mece´eì DeMeeskeÀ, efceefuebo, k eÀefveyeewOo Oece& efmJekeÀe©ve Oecee&uee jepeeÞe³e efouee. l³eebveer Oece&Òemeejemeeþer efJeefJeOe GHee³e ³eespevee kesÀu³ee.
l³eecegUs Oecee&®ee Òemeej Peeuee.

6) meceeveles®³ee lelJee®eer JeeieCetkeÀ -JewefokeÀ Oecee&le p evceeJej DeeOeejuesueer peeleer³e J³eJemLee
nesleer. meeceepeele Jeefj<þ Je keÀefve<þ DeMeer efJemeJee¥vee DeeHeu³ee Oecee&®es ojJeepes Kegues þsJeues. meJee¥vee®e Òescee®eer, meceeveles® eer, mevceevee®eer JeeieCetkeÀ
efoueer. l³eecegUs pevelesves l³eebvee Heeefþbyee efouee HeefjCeeceer Oecee&®ee Òemeej Peeuee.

7) yeewOo mebIee®eer keÀeceefieje r - ieewlece yegOoeves Oece&Òemeejemeeþer Òe®eejkeÀeb®eer peer mebIeìvee kesÀueer
l³eeme yeewOo mebIe cnCeleele. Oece&mebIeele meJe&mebie Heefjl³eeie kesÀuesues efYe#et Je efYe#etCee br®ee meceeJesMe neslee.
l³eeb®eer DeeoMe& JeeieCetkeÀ, l³eeieer, efJeJoeve F l³ee®e ÒeceeCes les meeceev³e ueeskeÀeb®³eele efcemeUle Demes.
efJenej ns ceebieu³ee®eer Je l³eeiee®eer mHetÀefle&mLeeves Demetve ueskeÀefMe#eCee®es keÀe³e& keÀjerle Demes. l³eecegUs
Oecee&®ee Òemeej Peeuee.

8) yeewOoOecee&leerue ueJeef®ekeÀlee - yeewOomebIeeleerue Hebef[le, Dee®ee³e&, efYe#etbveer Oecee&®ee Òemeej
keÀjleevee keÀeUevegmeej Je ie jpesvegmeej ³eesi³e lees Oecee&le yeoue kesÀues. Oece&Òemeej keÀjleevee keÀesCeer efìkeÀe, munotes.in

Page 89

89 efveboe kesÀueer. Òemebieer ceej efouee lejerner l³eeuee ÒeeflekeÀej kesÀuee veener. l³eecegUs Yeejle Je HejosMeele
Oecee&®ee Òemeej Peeuee.

4.13 yeewOo Oecee&®³ee Nnemee ®eer keÀejCes (CAUSES OF THE DELLINE
OF BUDDHISM)

Yeejleele 6 J³ee MelekeÀele yeewOoOecee&®ee Go³e Peeuee. l³ee®³ee Òemeeje®eer Òeef¬eÀ³ee ner 13 J³ee
MelekeÀeHe³e¥le meg©®e nesleer. Yeejleeyejesyej peieelener Oecee&®ee Òemeej Je ueeskeÀefÒe³elee ceesþer nesleer. ³ee
Oecee&®³ee Nnemeeuee efJeefJeOe keÀejCes nesleer leer Heg{erueÒeceeCes.

1) jepeeÞe³ee®ee DeYeeJe - ceew³e&keÀeUele yeewOoOecee&uee jepeeÞe³e ÒeeHle Peeu³eeves l³ee®ee Òemeej
ceesþîee ÒeceeCeele Peeuee. Megbie, iegHle JeekeÀeìkeÀ Deeef Ce l³eeb®es mecekeÀeueerve jepeebveer MewJe, JewHebLee®ee efmJekeÀej keÀ©ve efnbogOecee&®ee HegjmkeÀej kesÀuee. nyeewOoOecee&uee GÊespeve efoues veener. l³eecegUs yeewOoOecee&®ee Nneme Peeuee.

2) yeewOo Oecee&®³ee HebLeeleerue celeYeso - yeewOoOecee&®eer efMekeÀJeCe meeOeer Je meesHeer Demeu³eeves Òemeej
Peeuee. Oecee&leerue Dee®eej, lelJe%eeve ³eeJe©ve celeYeso Peeues. DeveskeÀ HebLe efvecee&Ce Peeues. l³eeb®³eele
Jeeo efvecee&Ce nesTve l³eeb® eer meJe&MekeÌleer Ke®e& Peeueer. cene³eeve Je efnvee³eeve HebLee®³ee JeeoecegUs Nnemeeuee
ÒeejbYe Peeuee.

3) JewefokeÀ Oecee&®es Hegve©ppeerJeve - yeewOo Oecee&®ee ceesþîee ÒeceeCeele Òemeej Peeu³eeves JewefokeÀ Oecee&®³ee
efJe®eejJeble Je lelJeJesl³eebv eer Oecee&®es Hejer#eCe kesÀues. l³eebveer pegv³ee JewefokeÀ Oecee&®ee keÀe³eeHeeueì keÀ©ve
DeefOekeÀ meesHee, DeekeÀMebkeÀje®ee³e& ³eebveer Goej ¢ef<ìkeÀesve efmJekeÀe©v e JewefokeÀ Oecee&®es Hegve©ppeerJeve kesÀues. l³eecegUs yeewOo
Oecee&®eer efHeí sneì meg© Peeueer.

4) yeewOo mebIe Debleie&le Ye´<ì - ÒeejbYeer®³ee keÀeUele yeewOo mebIe Je efYe#et efJeMeekeÌle HebLee®³ee menJeemeeves mebIeel e efm$e³eebvee ÒeJesMe efceUeuee. mebIeele Jeecee®eej meg© Peeuee.
mebIeeuee DeveskeÀe bkeÀ[tve efJeHetue osCei³ee efceUeu³ee, l³eecegUs DeeUMeer m$eermebie efJepeerJeve yeveues. Debleie&le Ye´<ìlescegUs Oecee&®ee Nneme meg© Peeuee.

5) ÒeYeeJeer Òe®eejkeÀeb®ee DeYeeJe - ieewlece yegOoe®³ee ce=l³etv eblej l³eeb®³ee lees[er®ee SkeÀner Òe®eejkeÀ
Peeuee veener. HetJeea®³ee efve³eceeceO³es efMeefLeuelee DeeCeC³ee®³ee efJe®eejeJe©ve celeYeso meg© Peeues. les
celeYeso otj keÀ©ve meJee¥vee Sk eÀ$e DeeCeC³ee®es ÒeYeeJeer keÀe³e& keÀesCeer®e kesÀues veener. Oece&Òemeeje®es ÒeYeeJeer
keÀe³e& keÀjC³eemeboYee&le ceeie&oMe&ve ner kesÀues veener.

6) HejkeÀer³e Dee¬eÀceCe - F.me 6 J³ee MelekeÀeHeemetve Yeejleele ngCe, Dejye, legke&À ³eebveer GÊej
Yeejleele Dee¬eÀceCes kesÀueer. l³ee bveer DeveskeÀ yeewOo efYe#etbvee þej ceejues l³eeb®es efJenej, mletHe ve<ì kesÀues.
l³eecegUs yeewOoOecee&®ee veeMe Dees{Jeuee.

7) yeewOo Oecee&®³ee cegU lelJeele yeoue - yeewOo Oecee&®³ee Òemeeje®³ee nsletves cene³eeve He bLeeves cegU
lelJeele yeoue kesÀuee. mebmke=Àle Yee

Page 90

90 YeeqkeÌleHebLee®³ee peJeU®ee yeveuee. cene³eeve Je JewyeewOoOecee&®es mJeleb$e DeefmlelJe ve<ì nesTve lees efnbotOecee&®ee SkeÀ ieì Deens DeMeer meeceev³eeb®eer OeejCee
Peeueer.

8) yeewOoOecee&le efvecee&Ce Peeuesues oesl³eele eqkeÌue<ìlee Deeuee r. yeewOo Oecee&le F&MJejer meÊesefJepevelee Oecee&Heemetve otj peeT ueeieueer.

9) ogëKee®es lelJe%eeve - ieewlece yegOoeves DeeHeu³ee lelJe%eeveele ogëKeeefJepeerJeveele meJe& $e ogëKe Deens. megKee®ee ueJeuesMe veener. Demee DeeYeeme GlHeVe Peeuee. ogëKece³e
lelJe%eeve efoIe&keÀeU meceepeeuee ceeveJeues veener. peerJeveele ogëKe Demeues lejerner l³ee®³eeJej ceele keÀ©ve
megKee®ee ceeie& MeesOeuee Heeefnpes. Demee efJe®eej ueesk eÀeb®³ee meceesj Go³eeuee Deeuee. l³eecegUs yeewOo
Oecee&®³ee Nnemeeuee ÒeejbYe Peeuee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. yeewOo Oecee&®³ee Nnemee®eer keÀejCes meebiee.











4.14 yeewOo Oecee&®ee Yeejleer³e mebmke=ÀleerJejerue HeefjCeece (CAUSES O F
THE DELLINE OF BUDDHISM)

Yeejleer³e ueeskeÀeb®³eeJej yeew×Oecee&®ee efoIe&keÀeUeHeemetve ÒeYeeJe neslee. lelkeÀeueerve jepekeÀer³e,
meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meeefnl³e Je mLeeHel³e F. #es$eeJej ceesþîee ÒeceeCeele yeew× Oecee&®ee ÒeYeeJe neslee.

1) jepekeÀer³e #es$eeleerue HeefjCeece - Òee®eerve keÀeUele mece´eì DeMeeskeÀ, keÀefve³eemeejK³ee Leesj mece´eìebveer yeew×Oecee&®ee efmJekeÀej kesÀuee. yeew× Oecee&®³ee efme×ebleevegmeej l³eebveer
jep³ekeÀejYeej kesÀuee. ueeskeÀeb ®³ee ceveele DeefnbmesyeÎue Òesce efvecee&Ce kesÀues. Deefnbmee, Meebleer Je ceeveJeer
keÀu³eeCe ne mebosMe jepekeÀer³e #es$eeuee yeew× Oecee&ves efouee. DeMeeskeÀ, keÀefveHeefjDeeOeejs®e meg© Deens.


munotes.in

Page 91

91 2) meeceeefpekeÀ #es$eeleerue HeefjCeece - yeew× Oecee&®³ee Go³eeHetJeea JewefokeÀ Oecee&®ee ÒeYeeJe meceepeele
neslee. l³eeceO³es ©{er, HejbHej e, DebOeÞe×e, ³e%e, pe eefleÒeLes®es Òeeyeu³e nesles. Yeejleer³e meceepeeuee
meJe&ÒeLece meceeveles®ee mebosMe yeew× Oecee&ves efouee, yeew× mebIeele meJe& peeleer, Oecee&leerue m$eer -Heg©ÒeJesMe efouee. meceepeele meceevelee efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee. ye ew× mebIeeceO³es meJee¥vee meJe&
ÒekeÀej®es mJeeleb$³e efoues nesles. meJe& Oece& meceeJesMekeÀles®es Je meceeveles®es lelJe efmJekeÀe©ve ueeskeÀMeener®eer
yeerpes jesJeueer. Deefnbmee, mel³e, meoe®eej, og:Ke, Meebleer, #ecee, meb³ece, ueeskeÀefnle F. Deeo Me& ueeskeÀebHeg{s
þsJetve Yeejleer³eeb®eer veweflekeÀ HeeleUer Gb®eeJeC³eeuee ceole kesÀueer.

3) Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee HejosMeele Òemeej - Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Òemeej yeew× Oecee&ves peieele
kesÀuee. yeew× efYe#et DeeefCe mece´eì DeMeeskeÀ ³e ebveer Oecee&®ee HejosMeele Òemeej kesÀuee. megcee$ee, pee Jee,
me³eece, ®eerve, peHeeve, Fb[es®ee³evee, ye´ïeosMe F. osMeele Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Òemeej Peeuee. l³eecegUs
l³eeb®es cew$eer®es mebyebOe Yeejleeyejesyej efvecee&Ce Peeues. Deeblejje<ì^er³ e peieele Òesce Meeblelee, megKe, men®e³e&
F. iegCee®eer Jee{ nesC³eeme yeew×Oecee&®es ceesuee®es keÀe³e& Deens.

4) Oeeefce&keÀ #es$eeleerue HeefjCeece - JewefokeÀ Oecee&®³ee keÀÆjles efJejesOeele yeew× Oecee&®ee Go³e Peeuee.
JewefokeÀ Oecee&leerue keÀce &keÀeb[, ³e%e DeeefCe meeceev³e ueeskeÀebvee ve mecepeCeejs Oece& efme×eble nesles. ³eeGueì
yeew× Oecee&ves meeOes meesHes Je mejU leÊJe%eeve ueeskeÀeb®³ee meceesj ceeb[ues. cene³eeve HebLeeves ieewlece yeg×euee
F&MJejer DeJeleej ceevetve l³ee®eer cetleea yeveJeC³ee®eer HejbHeje meg© kesÀueer. l³eeb®eer Hetpee ner meg© kesÀueer.
HejcesMJeje®³ee DeejeOevesceO³es veJeer He×le meg© Peeueer. leer cnCepes cebefoj, ceþ, efJenej ³ee Oeeefce&keÀ
mLeUeb®eer efveefce&leer Peeueer. JewefokeÀ Oecee&ceO³es ³e%eeuee cenl Je Demeu³eeves ye´eïeCe, Hegjesefnle Jeiee&le cenlJe
Jee{ues. les peveles®es DeeefLe&keÀ MeeskesÀues Je meoe®eej, Meebleer megKeer peerJeve peieC³ee®eer ÒesjCee efoueer. Oeeefce&keÀ efMe#eCee®es cenlJe DeesUKetve
veeueboe efJeÐeeHeerþe®eer mLeeHevee kesÀueer. Oece&Òemeeje®es ceeO³ece cnCetve ÒeMveesÊej Je mebJeeo Mewueer®ee
GHe³eesie yeew×Oecee&ves kesÀuee. meJe& ÒeLece Oeeefce&keÀ mebIee®eer mLeeHevee yeew×Oecee&ves kesÀueer. l³ee®e s DevegkeÀjCe
Flej Oecee&ves ner kesÀues. JewefokeÀ Oecee&le mebv³eemeer Je Oece&HeeuekeÀ J³ekeÌleer SkeÀevle, ef®ebleve ³eemeeþer Jeveeuee
cenlJe osle nesles. yeew× Oecee&ves Oeeefce&keÀ mebIeeuee cenlJe efoues.

5) yeew× Oecee&®ee keÀuee #es$eeleerue He efjCeece - ieewlece yeg×e®ee mebosMe ueeskeÀeb®³eeHe³e¥le
Heesn®eJeC³ee®³ee nsletves DeveskeÀ mlebYee®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. yeew× efYe#eb®³ee efveJeemeemeeþer,
DeO³eeHeve, ef®ebleve ³eemeeþer peer JemleermLeeves efvecee&Ce kesÀueer l³eeme efJenej Demes cnCeleele. ieewlece yeg×
Je cenÊJee®es meeOet ³eeb®³ee DeefmLeJej mceejkeÀ yeebOeues cnCepes mletHe nes³e. kegÀefMeveiej, jepeie=n, HeeJee,
JewMeeueer, keÀefHeueJemlet F. efþkeÀeCeer ieewlece yeg×e®³ee DeefmLeJej mletHe yeebOeu³ee®ee GuuesKe D eens. meeb®eer
Je Yeejngle, DecejeJeleer ³esLeerue mletHe keÀuesmeeþer Òeefme× Deensle. DeMeeskeÀeves m eejveeLe, keÀefveHeg©
Oeeefce&keÀ cetl eea efvecee&Ce keÀjC³ee®eer HejbHeje meJe&ÒeLece yeew× Oecee&ves meg© kesÀueer. Heeye´eBPe®³ee DeveskeÀ cetleea Yeejleele Je Mespeejerue osMeele le³eej keÀjC³eele Deeu³ee. ieewlece yeg× Je
yeesefOemelJeeb®³ee cetleea yeveJeu³ee nesl³ee. meeb®ee r, Yeejntle, ie³ee, veeieepet&ve keÀeW[e Je DecejeJeleer ³esLes
keÀueeHetCe& cetleea Deensle. meejveeLe ³esLeerue iegHlekeÀeueerve yeg×cetleea Yeejleer³e cetefle&keÀues®es ÒeeflekeÀ nes³e.
yeew× efYe#etb®³ee leHem³esmeeþer, O³eeveOeejCesmeeþer iegne le³eej kesÀu³ee peele l³eebvee ®ewl³e cnCeleele. ®ewl³e
keÀesjC³ee®es keÀe³e& otmeN³ee MelekeÀeHeemetve meg© Deens. HeJe&le keÀes©ve keÀueeke=Àleer efvecee&Ce keÀjCes l³eeuee munotes.in

Page 92

92 uesCeer cnCeleele. uesCeerceOetve ieewlece yeg×e®³ee peerJeveeleerue Òemebie kesÀjues D eensle. Deefpebþe, Jes©U,
keÀeuex, Yeepes, SefueHebÀìe F. uesC³ee Òeefme× Deensle.

ef®e$ekeÀuesJej ner yeew× Oecee&®ee ÒeYeeJe neslee. HeJe&le iegne, cebefoje®³ee efYebleer ³eeceOetve ef®e$ekeÀu ee
Dee{Ules. Deefpebþe, Jes©U, yee Ie F. iegbHeÀe ef®e$ekeÀ uesmeeþer Òeefme× Deensle. yeg×e®es peerJeve, l³ee®ee
Oece&, Oece&Òemeej DeeefCe lelkeÀeueerve meceepe Je jepekeÀer³e HeefjefmLeleer®es ef®e$es keÀesjuesueer Deensle.

6) meeefnl³e #es$eeleerue Jejerue HeefjCeece - yeew×Oecee&®³ee lelJe%eeveeJej DeveskeÀ ûebLej®evee Peeueer
l³eecegUs Jee*dce³e #es$eelener yeew×Oecee&®es ceesþs ³eesieoeve Deens. yeew×Oecee&leerue ef$eefHeìkeÀe®eer j®evee Heeueer
YeeefJeve³eefHeìkeÀele efYe#et®³ee Dee®eeje®es efve³ece Je lelkeÀeueerve meeceeefpekeÀ peerJevee®eer ceeefnleer efceUles.
megÊeefHeìkeÀele ieewlece yeg×e®eer ÒeJe®eves Deensle. OecceHeo ne efveefleûebLe ceeveuee peelees. DeefYeOecceefHeìkeÀele
yeew×lelJe%eevee®e e mebûen Deens. J³eekeÀjCe Je leke&ÀMeem$ee®³ee mebyebOeer ûebLee®eer j®evee meJe&ÒeLece yeew×
efJeÜeveebveer kesÀueer. pe³eeefol³e Je efpeleWê ³eebveer J³eekeÀjCe Meem$ee®³ee efJekeÀemeeceO³es cenÊJee®es ³eesieoeve
efoues. veeieepet&veves Megv³eJeeo efme× eble ceeb[uee. ®ebbêieesefceve®es J³eekeÀjCe Decejefmeneb®es DecejkeÀesMe,
nkeÀLee D eensle. cene³eeve HebLeeves meb mke=Àle YeeÒeceeCeele ûebLe Deens. Þeeruebke Àe, ye´ïeosMe, me ³eece ceOeerue yeew× eq$eHeìkeÀebvee DeeHeues Oece&ûebLe ceeveleele.

DeeHeueer He´ieleer leHeemee.
1) yeewOo Oecee&®ee Yeejleer³e mebmke= ÀleerJej keÀe³e HeefjCeece Peeuee les meebiee.

















4.15 HeefMe&³eve Dee¬eÀceCes

4.15.1 HeefMe&³eve Dee¬eÀceCes :
1) HeefMe&³eve/FjeCeer meece´ep³ee®ee mebmLeeHekeÀ - kegÀ©530 YeejleeceO³es ceieO e meece´ep³ee®ee Go³e Peeuee. l³eeJesUer HeefMe&&³ee/Heejmeer/FjeCe ceO³es nKeceveer
³ee veJeerve JebMee®ee Go³e Peeuee. ³ee JebMee®ee Heefnuee jepee mee³ejme ³eeves DeKeceveesMeer³e/
DekeÀcesefve³eve/SkesÀcesefve³eve meece´ep³ee®eer mLeeHevee kesÀueer. l³ ee®³ee mecekeÀeueerve MeemekeÀebveer l³ee®ee
`ceneve' ³ee Meyoele GuuesKe kesÀuee. l³eeves F.me.HetJe&. 558 les F.me. HetJe& 530 ³ee keÀeUele jep³e
kesÀues. nsjes[esìme, kewÀefme³eme, pewveesHeÀesve, mì^syees, Ssefj³eve ³eeb®³ee uesKeveeletve l³ee®³ee efJe ceeefnleer efceUles. mee³ejme ³eeves ye@efkeÌì^³ee, DeeefMe³ ee, cee³evej, cesef[³ee, ye@efye ueesefve³ee, De@meerefj³ee
efueef[³ee, meerefj³ee ³ee jep³eeb®ee ÒeosMe DeeHeu³ee Je®e&mJeeKeeueer DeeCeuee. eqHueveer®³ee celes l³eeves munotes.in

Page 93

93 HetJe&skeÀ[erue mJe ejerle Jee³eJ³e mejnÎ Òeeblee®ee keÀener Yeeie DeeefCe ieebOeej osMe efpebkeÀuee DemeeJee. ³ee
mJeejerle keÀeefHeMeer veiejer®ee efJeOJebme kesÀuee. ³ee JesUer ieebOeej jepee HegkeÌkegÀmeeefle ³eeves ÒeeflekeÀej kesÀuee
DemeeJee. l³eecegUs HetJe& ieebOeej efpebkeÀlee Deeues veener. ³ee®eJesUer HegkeÌkegÀmeeefleves efyebefyemeejkeÀ[s ceoleer®eer
³ee®evee kesÀueer nesleer. eqHueveer®³ee celes mee³ejme YeejleeJejerue Heefnues HeefMe&³eve Dee¬eÀceCe nes³e.
keÌìsefMe³eeme ³ee FeflenemekeÀeje®³ee celes ³ee ³egOoe le SkeÀe Yeejleer³e ³eesO³ee®³ee neletve mee³ejme
ceejuee. PesveesHesÀve®³ee celes SkeÀe Yeejleer³e jepeeves l³ee®³ee ojyeejer DeeHeuee JekeÀerue HeeþJetve l³eeuee
Keb[Ceer efoueer. Sefj³eve®³ee efJeJejCeevegmeej De<ìkeÀ Je DeMJekeÀ ³ee jep³eeJej l³eeves J e®e&mJe mLeeHeve
kesÀues. oej³eJeesÒeeblee®ee GuuesKe Deens. [e@. cepegceoejves yeewOo ûebLee®³ee DeeOeejs cele ceeb[ues keÀer, kegÀ©ieebOeej oe sve Yeeieele efJeYeeieues nesles. le#eefMeues ®ee jepee HegkeÌkegÀmeeefle neslee DeeefCe HeefM®ece ieebOeej ceO³es
DeMJekeÀ Je De<ìkeÀ nesles keÀoeef®e le HeefM®ece ieebOeej kegÀ©
2) oeefj³eme/oej³eJeesHeefMe&³ee®ee jepee l³ee®ee cegueiee keÀebyeermesme ne Peeuee. l³ee®³ee keÀeUele YeejleeJej Dee¬eÀceCe Peeues
veener. keÀebyeermesme veblej l³ee®ee cegueiee oeefj³eme Heefnuee meÊesJej Deeuee. lees DeefleMe³e cenlJeekeÀeb#eer
neslee. HemexHeesefueme yesefnmletve, vekeÌMes -©mlece efMeueeuesKeeletve l³ee®³eeefJeyesefnmletve (F.me.519) efMeueeuesKeeJe©ve kebÀyeespe, HeefM®ece ieebOeej, efmebOe ÒeosMeeJej Dee¬eÀceCe
keÀ©ve lees ÒeosMe m eece´ep³eeuee pees[u³ee®es efometve ³esles . HemexHeesefueme (F.me.HetJe& 516) vekeÌMes -©mlece
(F.me.HetJe& 515) ³esLeerue efMeueeuesKeele efnbot®ee GuuesKe Deens. efnjes[esìme ³ee ûeerkeÀ
FeflenemekeÀeje®³ee efueKeeCeeJe©ve Demes efomeles keÀer, efmebOet v eoer®es Keesjs Je jepeHegleev³eeleerue keÀener
JeeUJebìer ÒeosMe efceUtve l³ee®³ee meece´ep³ee®ee 20 Jee Òeeble neslee. efmebOet Òeebleeletve ojJenpeejeHes#ee peemle mìueeRie HeeQ[ efkeÀceleer®es meesves efceUle Demes. F.me.HetJe& 517 ceO³es
mkeÀe³euewkeÌme®³ee DeefOeHel³eeKeeueer efmebOet veoer®³ee KeesN³eele veeefJekeÀoue HeeþefJeues nesles. Hebpeeyeer -
efmebOeer mewefvekeÀner HeefMe&³eve mewv³eele nesles. FjeCeer jep³eele Yeejleer³e mewv³eeuee DeefleMe³e cenlJe nesles.

3) #e³eel³ee®ee cegueiee Pejmeerme meÊesJej Deeuee. l³eeves ûeerkeÀ osMeeJej mJeejer kesÀueer. ³eeJesUer l³ee®³ee mewv³eele
Yeejleer³e mewv³ee®eer SkeÀ legkeÀ[er nesleer. Yeejleer³eebveer ³egjesHe® ³ee YetceerJej ue{uesues ns Heefnues®e ³egOo
nesles. ³ee mewefvekeÀeb®ee lelkeÀeueerve efMeueeuesKeele ieebOeeefj³eve (iebOeejJeemeer) DeeefCe Yeejleer³e (efmebOet
veoer®³ee HetJexkeÀ[s Òeeble) Demee GuuesKe kesÀuesuee Deens.

4) Yeejleeleerue HeefMe&³ev e meÊes®ee MesJeì - oeefj³eme/[@jer³emeveblej #e³ eeeflemeje oeefj³eme meÊesJej Deeuee. eflemeje oeefj³eme®³ee keÀeUele F.me.HetJe& 331 ceO³es
DeueskeÌPeeb[jves YeejleeJej mJeejer kesÀueer. DejJesue®³ee ue{eF&le FjeCeer®ee HejeYeJe ke À©ve, meJe&
meece´ep³e efpebketÀve Iesleues. l³eecegUs FjeCeer meÊes®ee MesJeì nesTve ûeerkeÀ meÊee Yeejleele mLeeHeve Peeueer.
yeeuìerkeÀ osMee®³ee #e$eHee ®³ee vesle=lJeeKeeueer Yeejleer³e mewv³ee®³ee SkeÀe legkeÀ[erves oeefj³eme®³eeJeleerves
DeueskeÌPeeb [jMeer efvekeÀje®ee ue{e efouee neslee.

munotes.in

Page 94

94 4.15.2 HeefMe&³eve Dee¬eÀceCee ®es HeefjCeece :
HeefMe&³eve/ FjeCe ®³ee Je®e&mJeeKeeueer Yeejlee®ee keÀener He´osMe neslee. efJeMeeue FjeCeer
meece´ep³eecegUs Yeejlee®ee HeefM®ece peieleeMeer mebyebOe/ oUCeJeUCe meg© Peeues.

 meebmke=ÀeflekeÀ osJeeCe -IesJeeCe - HejmHejeb®³ee meeceeefpekeÀ ©{er, HejbHeje, Oeeefce&keÀ Dee®eejefJe®eej,
lelJe%eeve ³ee®eer osJeeCe -IesJeeCe Peeueer. jepeojyeejeyeeyele®es jerefleefjJeepe, meceejbYe efJeÒeLee, ojyeejele Keeme Ò emebieer Deiveer þsJeCes, m$eer Mejerjmebj#ekeÀeb®eer ³eespevee F.®ebêiegHleeves
efmJekeÀej kesÀuee. DeeuesKe uesKevee®eer keÀuee FjeCeHeemetve Iesleueer. DeMeeskeÀe®³ee mlebYeeJej efmebn,
yewue, Flej ÒeeC³eeb®es efMeuHe ne FjeCeer ÒeYeeJee®ee HeefjCeece nes³e. ceew³ee®es ueekeÀ[er jepeJee[s Je
DeMeeskeÀ keÀeUeleerue keÀuee ³eeJej FjeCeer ÒeYeeJee®ee HeefjCeece nes³e.

 ³egOoMeem$e Je ³egOoleb$e - Hebpeeye, efmebOe ceOeerue ueeskeÀeb®es oeefj³emeves mewv³eoue efvecee&Ce kesÀues.
l³eebveer ÒeLece ³egjesHe®³ee YetceerJej ûeerkeÀebefJe©Oo ue{eF&le Yeeie Iesleuee neslee. FjeCe ³egOoleb$ee®eer
DeesUKe Yeejleer³eebvee Peeueer. ceew³e&keÀeUele FjeCeer mewv³e HeOoleer®ee efmJekeÀej kesÀuee.

 Yeejlee®³ee Deeblejje<ì^er³e/ efJeosMeer J³eeHeejeuee ceesþîee ÒeceeCeele Òe eslmeenve efceUeues.
 lelkeÀeefueve yejs®e J³eeHeejer mecegêerceeiee&ves HeefM®eceskeÀ[erue osMeebceO³es ³esCes -peeCes meg© Peeues.
l³eeb®³ee J³eeHeejer Jemlet/ efceÞe Je ³egveeve He³e¥le peeT ueeieuee.
 HeefMe&³eve/ FjeCeer ueeskeÀeb®³ee mebHekeÀe&cegUs Sk eÀ cenlJeHetCe& HeefjCeece Peeuee. lee s cnCepes HeefM®ece
YeejleeceO³es `Kejes<ìer' efueHeer®ee Òemeej Peeuee.
 FeflenemekeÀejeb®³ee celes HeefMe&³ee®³ee Je®e&mJeeKeeueerue Yeejleer³e ÒeosMee le `DejceeF&keÀ' efueHeer
Òe®eejele Deeueer. ³ee keÀejCeecegUs ve blej ³ee ÒeosMeele GpeJeerkeÀ[tve [eJeerkeÀ[s efueefnu³ee peeCe eN³ee
Kejes<ìer efueHeer®ee efJekeÀeme Fee uee.
 HeefMe&³eve/FjeCeer jepeebveer meece´ep³ee®eer efJeYeeieCeer ÒeebleeceO³es kesÀueer nesleer. ³ee Òeebleebvee `#eyeHeer'
DeeefCe ÒeebleebefOekeÀeN ³eeuee `#e$eHe' cnìues peele Demes. ceew³e& keÀeUelemeg×e meece´ep³e ÒeebleeceO³es
efJeYekeÌle keÀjC³eeb®eer He×le ®eeuet jeefnueer. Gllej -HeefM®ece YeejleeceO³es `#e$eHe' Meyo KetHe
Òe®eefuele jeefnuee Deens.
 Òee®eerve Yeejlee®³ee FeflenemeeceO³es Gppew ve Je ceLegje ³esLeerue oesvner #e$eHe JebMee®es mLeeve
cenlJeHetCe& Deens. l³eebveer Yeejleeleerue jepeefkeÀ³e Je meebmke=ÀeflekeÀ #es$eele ceesþs ³eesieoeve efousÀ Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. HeefMe&³eve /FjeCeer Dee¬eÀceCee®es HeefjCeece mee biee.





munotes.in

Page 95

95 4.15.3 ûeerkeÀ Dee¬eÀceCes :
ûeerkeÀ ueeskeÀ ÒeejbYeer ìesȳeeb®³ee mJe©Heele YeìkeÀle nesles. F.me.HetJe& 1800 les F.me.HetJe&
1200 ®³ee keÀeUele DeeHeu³ee Jemeenleer ûeerkeÀceO³es mLeeHeve kesÀu³ee. ûeerkeÀuee HetJeea nsueeme Demes cnC ele
DeeefCe ûeerkeÀ mJeleëuee nsuesvme cnCeJeerle. mJeleëuee les Þes<þ Je Flejebvee jeveìer mecepele. ûeerkeÀ keÀJeer
nescej®³ee `Fefue³eì' Je Dees[sMeer ³ee oesve cenekeÀeJ³eeletve ûeerkeÀ mebmke=Àleer®eer ceeefnleer efceUles.
F.me.HetJe& 5 J³ee MelekeÀel e mJeleb$e veiejjep³e mLeeHeve Peeues. ÒeLece mHeeìe& Je DeLesvme ner oesve
veiejjep³e Go³eeme Deeueer. ³ee oesve jep³eele leerve ³egOo Peeueer. mHeeìe&ves F.me.HetJe& 405 ®³ee
De@iee@meHeesìîeeveer®³ee ³egOoele DeLesvme ®ee HejeYeJe kesÀuee. ³ee efJepe³eec egUs mHeeìe&®eer meJe& ûeerkeÀ jep³ee®es
vesle=lJe keÀjC³ee®eer cenlJeekeÀeb#ee Jee{ueer. De@jiee@me, keÀe@efjvLe, DeLesvme, efLeype ner jep³es meb³egkeÌleHeCes
mHeeìe&Jej ®eeuet ve iesueer. mHeeìe& Je efLeype ³eeb®³ee mebIePeeuee. l³eecegUs ûeerkeÀ®es vesle=lJe efLeypekeÀ[ s Deeues. ³ee®e keÀeUele ce@efme[esefve³ee®³ee ÒeosMeeJej efHeÀefueHe
ogmeje jepee Demetve lees Metj mesveeHeleer, ceglmeÎer Je keÀle&yeieej neslee. l³eeves F.me.HetJe& 334 ceO³es
ûeerkeÀebJej Dee¬eÀceCe keÀ©ve, DeeHeues Je®e&mJe mLeeHeve kesÀues. efHeÀefueHeves veiejjep³eebvee Debleie&le mJeeleb$³e
Je Meeblelee ³eeb®eer nceer efoueer. F.me.HetJe& 336 ceO³es SkeÀe meceejbYeele l³ee®ee Ketve Peeuee. l³ee®³ee
ce=l³etveblej l³ee®ee cegueiee DeueskeÌPeeb[j THe&À efmekebÀoj ne ce@efme[esefve³ee®ee jepee Peeuee. l³eeves
YeejleeJej Dee¬eÀceCe kesÀues. l³eecegUs Yeejle -ûeerkeÀ mebyebOe Deeues.

1) DeueskeÌPeeb[j THe&À efmekebÀoj®ee HetJe& Je=Êeevle - F.me.HetJe& 336 les F.me.HetJe& 323 ö
ûeerkeÀ®³ee GÊejsuee Demeuesu³ee yeuee{îe ce@efme[esefve³ee jep³eele, jepee ogmeje efHeÀueerHe ³ee®ee
cegueiee DeueskeÌPeeb [j ³ee®ee pevce F.me.HetJe& 356 ceO³es Peeuee. megÒeefmeOo lelJeJesÊee De@efjmìe@ìue ne
DeueskeÌPeeb[j®ee ieg© neslee. Hejbleg l³ee®³ee cev eeJej, efJe®ee jeJej De@efjmìe@ìue®ee HeÀej Òe YeeJe He[uee
veener. lelJe%eeve, meeefnl³e ³eeHes#ee ³egOoMeem$eekeÀ[s DeefOekeÀ Dees{ l³ee®eer nesleer. ueneveHeCeeHeemetve
mesveeHeleer®eer peyeeyeoejer, YeefJe<³eele ÒeyeU Je efJemleeefjle meece´ep³e efvecee& Ce keÀjCes, ns l³ee®es O³es³e nesles.
Jeef[ue jepee ogmeje efHeÀefueHe ³ee®ee Ketve Peeu³eeves Je³ee®³ee efJemeeJ³ee Jemeece´ep³ee®ee ÒecegKe yeveJeuee. ³ee®e JesUer l³ee®³ee efJe©Oo efvejefvejeȳee ûeerkeÀ mebmLeebveer yeb[ kes Àues. les
keÀþesjHeCes cees[tve keÀe{ues. ³eemeeþer 30 npeej Hee³eoU, 5 npeej Iees[oU efvecee&Ce kesÀues. l³ee®eer
peie efpebkeÀC³ee®eer cenlJeekeÀeb#ee nesleer. l³eeves FjeCe®³ee meÊesJej Demeuesu³ee eflemeje oeefj³eme
³ee®³eeJej Dee¬eÀceCe kesÀues. F.me. HetJe& 331 ceO³es Dejyesue®³ee ³egOoele HejeYeJe kesÀ uee. l³ee®eer jepeOeeveer
HemexHeesefueme peeUtve ve<ì kesÀueer. ³eeveblej l³eeves DeeefMe³e e cee³evej, efmeefj³ee, FefpeHle He@uesmìeF&ve,
cesmeesHeesìsefce³ee, HeefMe&³eve, ye@keÌìsefj³ee F ÒeosMee®ee ceeuekeÀ yeveuee. DeHeÀieeefCemleeve ÒeosMeele
DeueskeÌPeebef[^³ee ns Menj yemeefJeues Deepe ns Menj kebÀonej veeJeeves ÒeefmeOo Deens. ³eeveblej l³eeves
`FjeCe®ee ceneve mece´eì' ner HeoJeer OeejCe kesÀueer. ³eeveblej l³eeves DeeHeues ue#e YeejleekeÀ[s Je UefJeues.

2) DeueskeÌPeeb[j®³ee Dee¬eÀceCee®³ee JesU®eer Yeejlee®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer -
DeueskeÌPeeb[j®³ee mJeejer JesUer Yeejlee®eer jepekeÀer³e HeefjefmLeleer ceesþer Mees®eveer³e nesleer. Jee³eJ³e Yeejleele
megceejs ueneve ceesþer 150 jep³es nesleer. leer meJe& mJeleb$e Demetve l³ eele ÒepeemeÊeekeÀ Þes<þpevemeÊee keÀ,
jepemeÊeekeÀ mJe©Hee®eer nesleer. l³eeb®³eele melele mebIePeeuee. ³eeJesUer keÀener cenlJee®eer jep³e nesleer. leer cnCepes keÀeyetue veoer®³ee GÊejskeÀ[erue [eWiejeU
ÒeosMeele DeMJekeÀ Je DeMJekeÀe³eve jep³e Demetve cemeekeÀ/ceMekeÀeJeleer jepeOeeveer nesleer. ieebOeej
ÒeosMeele efmebOet veoer®³ee HeefM®ecesuee Kewyej efKeb[er®³ee leeW[eMeer nmleer jep³e Demetve Heg

Page 96

96 jepeOeeveer nesleer. efmebOet Je Pesuece veÐeeb®³ee Heefjmejele le#eefMeuee jep³e Demetve DebYeer jepee neslee.
l³ee®es Heesjme ne Me$et Demeu³eeves DebYeerves DeueskeÌPeeb[juee Deeceb$eCe efoues. Pesuece Je ef®eveeye
veÐee®³ee ogDeeyeele Je le#eefMeues®³ ee HetJexme Heg© jep³e Demetve Heesjme jepee neslee. lees Del³eble
mJeeefYeceeveer neslee. le#eefMeues®³ee GÊejsme DeefYemeeje®es jep³e nesles. HebpekeÀesj veoer®³ee KeesN³eele
ieewj/iegjesF&ve jep³e nesles. jeJeer Je J³eeme veÐeebceO³es keÀ{/keÀLesJeeF & jep³e Demetve mebieeuee ner
jepeOeeveer nesleer. ef®eveeye Je Pesuece ³ee veÐeeb®³ee mebiecee®³ee ÒeosMeele MegêkeÀe®es jep³e nesles. jeJeer
veoer®³ee cegKeekeÀ[s ceeueJe jep³e nesles. ef®eveeye veoer®³ee HeefM®ece Yeeieele iueeieveerkeÀece jep³e nesles.
ef®eveeye Je Pessuece veÐeeb ®³ee ceOeu³ee Yeeieele meerDeesF& jep³e nesles. ef ®eveeye Je jeJeer ÒeosMeele efMeyeer
jep³e Demetve l³ee®³ee oef#eCesuee DeûeÞesCeer, ceeueJe l³eeHeefuekeÀ[s kebÀþ Je MegêkeÀ jep³es nesleer.

3) DeueskeÌPeeb[j®eer YeejleeJejerue mJeejer –

1) Hene[er ÒeosMeeJej Je®e&mJe - F.me.HetJe& 327 ®³ee ces ceefnv³eeceO³es efnbogkegÀMe Deesueeb[tve keÀeyetue
veoer®³ee KeesN³eele Deeuee. efvekeÀe³ e ³esLetve DeeHeu³ee mewv³ee®es oesve ieì kesÀues. SkeÀe ieìe®es vesle=lJe
mJeleë DeueskeÌPeeb[j ves kesÀues lej ogmeN³ee ieìe®es vesle=lJe nsefHeÀefmle³eve Je Hesjer[eHeÀme ³ee
mesveeHeleerkeÀ[s efoues. l³eebveer keÀeyetue veoer®³ee GÊej keÀeþeJe©ve Kewyej efKeb[erletve efmebOet veoer®³ee
jesKeeves Jeeì®eeue keÀ© ueeieuee. le#eefMeue®ee jepee DebYeer ®³ee ceoleerves HesMeeJej®³ee ÒeosMeele
Heesn®eues. efmekebÀoj mJeleë [eWiejeU ÒeosMeeletve ÒeJeeme keÀjle keÀeyetue, HebpekeÀesj veod³eeb®³ee ÒeosMeeleerue
HeJe&leer³e ieCejep³eeJej efJepe³e ÒeeHle kesÀuee. DeueskeÌPeeb[j efJejesOeer meJe&ÒeLece nmleer/De Êeer jep³eeves
DeeIee[er GYeejueer. nmle ³esLeerue nmleerkeÀ peceeleer®ee jepee nmlekeÀ ³eeves Òe®eb[ efJejesOe kesÀuee. Hejbleg
þej Peeuee. ³eeveblej DeeMJekeÀ jep³eeJej ®eeue kesÀueer. ³esLes ceesþs ³egOo Peeues. DeueskeÌPeeb[jves 40
npeej ueeskeÀebvee k ewÀo kesÀues. 2 ueeKe 30 npeej yewue HekeÀ[ues. ³eeveblej DeMJekeÀe³eve jep³eeJej
nuuee kesÀuee. cemekeÀeJeleer veoer®³ee keÀeþer cemmeie ne DeYesoer efkeÀuuee neslee. 30 npeej Iees[oU,
35 npeej Hee³eoU, 30 nÊeer, 7 npeej Yee[es$eer mewv³e nesles. jeCeer e fkeÌueDeesefHe&Àme®³ee
vesle=lJeeKeeueer DeMJekeÀe³eveveer DeueskeÌPeeb[jMeer mebIeDeueskeÌPeeb[j®ee ne efJepe³e Yeejleeleerue Heefnuee ceesþe efJepe³e cnCetve ieewjJeleele. ³eeveblej
DeueskeÌPeeb [jves Deewve&me, DeesMe efkebÀJee efoleer, yepeerje F ÒeosMe efpebkeÀuee. ûeerkeÀeb®³ee oesvner ieìe®es mewv³e
Deesefnbo ³esLes SkeÀ$e Peeues. Deesefnbo ³ee efþkeÀeCeer Hetue yeebOetve efmebOet veoer Deesueeb[ueer. DeeefCe efmebOet
veoer®³ee KeesN³eele ÒeJ esMe kesÀuee.

2) osMeêesner le#eefMeue®ee DebYeer jepee - DeueskeÌPeeb[jves Hene[er ÒeosMeeJej Je®e&mJe mLeeHeve kesÀues.
F.me.Het 326 ®³ee Gvneȳeele DeesefnobpeJeU efmebOet veoer Deesueeb[tve Yeejlee®³ee YetceerJej HeeTue þsJeues.
Kewyejceeiex lees le#e efMeues®³ee jep³eele Iegmeuee. le#eefMeues®³ee DebYeer jepeeves l³ee®es mJeeiele kesÀues.
DeueskeÌPeeb[jves le#eefMeuee ³esLes YeJ³e ojyeej YejJetve DeeHeu³ee SsMJe³ee&®es Je MekeÌleer®es ÒeoMe&ve kesÀues.
DeveskeÀ ueneve -ceesþ³ee jepeebveer ceeb[efuekeÀ lJe eqmJekeÀeªve DeueskeÌPeeb[j®eer DeefOemellee ceev³e kesÀueer.
lemes®e vepejeCesner eqmJekeÀejues. Hebjleg Pesuece Je ef®eveeye ³ee oesve veÐeeb ®³ee ceO³es Heesjme®es jep³e nesles.
l³eeves ûeerkeÀebHeg{s MejCeeieleer efmJekeÀejC³eeme vekeÀej efouee.
munotes.in

Page 97

97 3) Pesuece veoer keÀeþeJejerue keÀejer cewoeveeJejerue ³egOo - DeveskeÀ jepes DeueskeÌPeeb [juee MejCe
iesu³eeves Heesjme ogëKeer Peeuee.l³ee®ee efce$e DeefYemeej ³eevesner oiee efouee. DeueskeÌPeeb[jves Heesjmeuee
yeesueCeer keÀjC³eemeeþer yeesueJeues l³eeJe sUer Heesjmeves keÀUJeues keÀer ’ceer kesÀJeU SkeÀ meeJe&Yeewce jepee
cnCetve yejesyejer®³ee veel³eeves DeueskeÌPeeb[jves ceuee meercesJej YesìeJes“. l³eecegUs GYe³e He#eeveer ³egOoe®eer
le³eejer kesÀueer. ³eeJesUer HeeJemeeUe Demetvener, Pesuece veoer Hee j keÀ©ve HeesjmeJej nuuee keÀjC³ee®es
þjJeues. DeueskeÌPeeb[j DeeHeu³ee DeHeÀeì mewv³eeefveMeer HeefM®ece leerjeJej leU osTve yemeuee. veoer®³ee
HegjecegUs oesve ceefnves Jeeì Heeefnueer. DeeHeu³ee leUe®³ee GÊejsme meleje cewueeJej ÒeJeeneleerue SkeÀe
yesìe®³ee DeeÞe³eeves efveJe[keÀ mewv³eemen veoerHeej kesÀueer. ³eeJesUer l³ee®³ee yejesyej 11npeej mewefvekeÀ Je
Iees[oU nesles. Heesjmeuee ceeefnleer efceUlee®e DeeHeu³ee cegueepeJeU oesve npeej mewv³e Je 120 jLe
osTve HeeþJeues. Hebjleg ûeerkeÀeb®³ee Heg{s efveYeeJe ueeieuee veener. ³ee ³egOoele cegueiee þej Peeuee. l³eeveblej
Heesjmeves ue{C³ee®ee efveefM®e³e kesÀuee. 20 npeej Hee³eoU, ®eej npeej Iees[oU, leerveMes jLe Je oesveMes
nÊeer SsJe{s mewv³e HeesjmepeJeU nesles, Demes Sefj³eve meebielees . Pesuecek eÀeþer keÀejer®³ee cewoeveeJej ûeerkeÀ
Je Yeejleer³e mewv³ee®es IeveIeesj ³egOo Peeues. je$eer®³ee HeeJemeecegUs peceerve Iemejìer Peeueer. Demeu³eeves,
ceesþeueer Oeveg<³es JeeHejlee Deeues veenerle. ef®eKeueeceO³es jLee®eer ®eekesÀ ©leueer. l³eecegUs Hee sjme®ee HejeYeJe
Peeuee. ³ee ³egOoele Heesjme®es oesve cegues þej Peeueer. mJeleë peKeceer Peeuee. Heesjmeuee ³egOo kewÀoer cnCetve
DeueskeÌPeeb[j mecee sj GYes kesÀues. l³eeuee keÀMee ÒekeÀej®eer JeeieCetkeÀ nJeer Demes DeueskeÌPeeb[jves efJe®eejues,
lesJne Heesjmeves GÊej efoues keÀer,’DeeHeu³eeuee jepeemeejKes JeeieJeeJes. DeueskeÌPeeb[j l³ee®³eeJej meblegä
nesTve Heesjmeuee mees[tve efoues Je l³ee®es jep³ener Hejle osTve l³ee®³eeMeer cew$eer®es mebyebOe pees[ues. lemes®e
HetJexkeÀ[erue HebOeje mebIejep³e s l³eeme pees[ues.

4) DeueskeÌPeeb[j®es Flej efJepe ³e ë- kebÀoenej®³ee efnbot jepeeves yeb[ kesÀues. DeMJekeÀebveer l³eeb®ee me$eHe
efvekesÀvejuee þej ceejue s. ³ee®e JesUer FjeCeceOetve DeeefMe³eve HeÀewpes®eer ceole efceUeueer. l³eecegUs
HeefjefmLeleerJ ej efve³eb$eCe þsJelee Deeues. l³eeveblej l³eeves jeJeer®³ee keÀeþeJejerue keÀþ ueeskeÀe®³ee
mebIejep³eeJej nuuee ®e{Jeuee. 17 npeej keÀþ mewefvekeÀ þej Peeues. 7npeej ³egOo kewÀoer Peeues. ³ee
³egOoele Heesjmeves ceole kesÀueer nesleer. cnCetve ns jep³ene r Heesjmeuee osC³eele Deeues. l³eeveblej me@ngveer Je
Yeieue ³ee oesve jepeeb®ee HejeYeJe keÀ©ve efye³eeme veoer®³ee leerjeJej ³esTve Heesn®euee.

5) DeueskeÌPeeb[j®ee Hejleer®ee ÒeJeeme Je ce=l³et ë - melele ³egOoecegUs mewv³e LekeÀues nesles. l³eecegUs
mewv³eele yeb[eUer meg© Peeueer. HetJexkeÀ[s veboe®es Deefleyeuee{³e jep³e Demeu³eeves l³ee®³eeJej Dee¬eÀceCe ve
keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. l³eecegUs l³eeves Hejle efHeÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. efye³e eme Je Pesuece ³ee oesve
veÐeebveceOeerue ÒeosMe Heesjme®³ee mJeeOeerve kesÀuee. Pesuece®³ee HeefM®eceskeÀ[erue Yeeie DeebYeer jepeeuee
efouee. DeefYemejuee keÀeefMcej®es jep³e efoues. F.me.He t 326 ceO³es Pesuece Je ef®eveeye mebieceeJej Deeuee.
l³eeJesUer ceeueJe Je #etêkeÀ ³eeb®³eeyejesyej mebIemewefvekeÀebveer ceesþ³ee ÒeceeCeele keÀlleue meg© kesÀueer. efMeyeer DeeefCe Depeg&vee³evevesner efJejesOe kesÀuee. Hebjlet
HejeYeJe Peeuee. F.me.Het325®³ee meHìsyebjceO³es DeueskeÌPeeb[j yeeefyeue esveceeiex cee³eosMeer Hejle peeC³eeme
efveIeeuee. F.me.Het 323 ceO³es yeeefyeueesve ³esLes cejCe HeeJeuee. YeejleeceO³es DeueskeÌPee b[j®ee cegkeÌkeÀece
HeÀkeÌle 19 ceefnves neslee.



munotes.in

Page 98

98 4.15.4 efûekeÀeb®³ee mJeejer®es HeefjCeece :
ce@efme[esefve³ee®³ee Deue skeÌPeeb[jves F.me.Het 326 ceO³es mJeejer kesÀueer. l³ee®³ee mJeejer®³ee
HeefjCeeceeyeeyele FeflenemekeÀejeb ceO³es celeYeso Deensle. lejerHeCe pes keÀener HeefjCeece efometve ³esleele les Heg{erue
ÒeceeCes
1) Yeejleer³ebe ceO³es jepekeÀer³e Sske̳ee®eer Ye eJevee Jee{ueer - DeueskeÌPeeb[j®³ee mJeejer JesUer íesìer -
íesìer Je kegÀ®ekeÀeceer jep³e nesleer. l³eecegUs HejeYeJe Peeuee. HejkeÀer³e Dee¬eÀceCeeHeemetve mejb#eCe DeeH eCe
keÀ© MekeÀle veener ³ee peeefCeJesletve ve ®ebêiegHle ceew³ee&ves jep³e mLeeHeve k esÀues. ³ee mJeejercegUs ceew³ee&®³ee
meece´ep³e efJemleeje®eer HeeMJe&Yetceer le³eej Peeueer.

2) SsefleneefmekeÀ Ieìveeb®³ee veeWoer - DeueskeÌPeeb[j yejesyej mewv³e, keÀejeieerj, FeflenemekeÀej nesles.
FeflenemekeÀejeveer l³ee®³ee mJeejer®es meefJemle j JeCe&ve, leejerKe, Jeej efueefnuee l³eecegUs l³ee®es efueKeeCe
kesÀues. les efueKeeCe SkeÀ efJeMJemeefve³e SsefleneefmekeÀ meeOeve cnCetve GHe³eesie He[ues. l³ee®es DevegkeÀjCe
Yeejleele megª Peeues.

3) DeeefLe&keÀ HeefjCeece - mJeejercegUs ûeerkeÀebMe er He³ee&³eeves ³egjesHeMeer mebyebOe Deeuee J³eeHeeje®eer YejYejeì
Peeueer. oUCeJeUCeemeeþer Yetceeie&, peueceeie&, Keguee Peeuee Yeejleele ûeerkeÀ ÒeceeCes megyekeÀ veeCeer Hee[ueer
peeT ueeieueer.

4) meebmke=ÀeflekeÀ HeefjCeece ë - efJeÜeveeb®eer Jew® eeefjkeÀ osJeeCe -IesJeeCe meg© Peeueer. efJeÜeve, DeY³eemet
ceb[Uer HeefM®ece DeeefMe³ee, ³egjesHeceO³es peeTve lelJe%eevee®ee DeY³eeme keÀ© ueeieues.

5) ieebOeej efMeuHeMewueer®ee efJekeÀeme ë - ûeerkeÀekeÀ[tve cetleeakeÀuee efMekeÀues l³eeletve ieebOe ej
efMeuHekeÀues®e efJekeÀeme Peeuee.

6) ieCejep³eeleerue peerJeve efJemkeÀUerle Peeues/veeceMesiegje{esje®eer uegì kesÀueer ûeerkeÀebveer efpebkeÀuesu³ee ÒeosMeeletve DemebK³e ueeskeÀebvee iegueece cnCetve vesues l³eecegUs
ieCejep³eeleerue peerJeve efJemkeÀUerle Peeueer.
7) Mem$es, [eJeHes®e ³ee®es %eeve ÒeeHle Peeues -
8) ûeerkeÀeb®³ee meeceepeerkeÀ ®eeueerjerleer®ee Yeejleer³eeJej ÒeYeeJe He[uee.
9) Yeejleele veeCeer Hee[C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee me g© Peeueer.
10) HeeM®eel³e osMeeleerue efJe®eejeb®eer Yeejleer³eebvee DeesUKe Peeueer.
11) keÀuee#es$eele ÒeYeeJe - ieebOeejMewueer®ee, cegleeakeÀuee.

6) ûeerkeÀ mebmke=Àleer®ee YeejleeJej ÒeYeeJe ve He[C³ee®eer keÀejCes -
1) ûeerkeÀeb®eer mellee Yeejle e®³ee SkeÀe keÀesHeN³eele - Jee³eJ³eskeÀ[s nesleer
2) ûeerkeÀ melele DeeHeeHemeele ue{le nesles -
3) Yeejleer³e ûeerkeÀebvee ogä - ³egOoKeesj efJepesles mecepele Demes -
4) Yeejleer³eebveer ûeerkeÀebvee mebmke=Àleer Je keÀues®es ÒemeejkeÀ keÀOeer®e ceev eues veener
5) Yeejleer³e mebmke=Àleer cegUele®e Òeew{ Je mece=Oo nesleer.
6) Yeejleer³e mebmke=Àleer Je meceepe J³eJemLee keÀener meeceeJetve ve IesCeejer nesleer.
7) Yeejleer³e peerJeveele Òe®eb[ Deelcemeele kesÀu³eeves mJeleb$e DeefmlelJeele®e jeefnu es veener.
munotes.in

Page 99

99 4.16 meejebMe

F.me.HetJe& meneJ³ee MelekeÀeveblej®³ee Yeejlee®ee efJe®eej keÀjlee Yeejle ³ee keÀeueKeb[ele
jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ Je Oeeefce&keÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve mece=× neslee. cenevepeHeoeves mJeleb$e jepeÒeCeeueer
efvecee&Ce kesÀuee r nesleer. l³ee®es mJeleb$e ÒeMeemeve nesles. HeefjCeeceer ³ee cenepeveHeoevee mJeleb$e Demes mLeeve
efvecee&Ce Peeues nesles. lej Oeeefce&keÀ ÒeJeenele pewve Je yeew× Oecee&ves mJeleb$e Demes DeefmlelJe efvecee&Ce kesÀues
nesles. Oece³eesieeHes#ee keÀce& ³eesieeuee cenlJe osJe ceneJeerj Je ieewlece yeg× ³ee b®³ee vesle=lJeele meceepeceveeJej
DeeHeeHeu³ee vesle=lJee®ee Je DeeHeeHeu³ee Oecee&®ee mJeleb$e þmee GceìefJeuee neslee. HeefjCeeceer ne meJe&®e
keÀeueKeb[ Yeejleer³e Feflenemee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve c enÊJee®ee þjuee. lemes®e DeeHeCe He efMe&³eve Je efûekeÀ
Dee¬eÀceCee®eer ceeefnleer meg×e ³eele DeY³eemeueer Deens.

4.17 ÒeMve

1. meesUe cenepeveHeoebJej meefJemlej ceeefnleer efuene.
2. cenepeveHeoeb®³ee ÒeMeemeveeJej Yee<³e keÀje.
3. pewve Oecee&®³ee Go³eeme Demeuesues peyeeyeoej IeìkeÀ meebiee.
4. ceneJeerje®es peerJeve Je keÀe³e& meebiee.
5. yeew× Oecee&®³ee Go³eeme Demeuesues peyeeyeoej IeìkeÀ meebiee.
6. ieewlece yeg×e®es lelJe%eeve efJemleejeves efuene .
7. yeew× Oecee&®³ee Yeejleer³e mebmke=À leerJejerue ÒeYeeJeebJej Yee<³e keÀje.
8) ÒeefMe&³eve Je efûekeÀ Dee¬eÀceCeeb®eer ceeefnleer meebiee.

4.18 meboYe&

1. Bhattacharya N.N. - Ancient Rituals and their Social Contents,
(Delhi, Manohar Publication) 1996
2. Jha D. N. - Ancient India in Histor ical Outline
Motilal Banarasidas, Publishers Pvt. New
Delhi.
3. Kulkarni C. M. - Ancient Indian History & Culture
Karnataka Publishing House, Mumbai -
1956.
4. Majumdar R. C. - Ancient India, Motilal Banarasidas,
Publishers Pvt. Ltd. New Delhi - 1974
5. Mookerjee R. K. - Ancient India, llahabad, Indian Press,
1956


munotes.in

Page 100

100 cejeþer meboYe& ûebLe
1. [e@. ceesjJeb®eerkeÀj Deej.Sme. - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
2. Òee. cee[eakeÀj ceove - Òee®eerve Yeejle, efJeÐee ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
3. Òee. [e@. Deefveue efmebieejs - oef#eCe Yeejlee®ee Fefleneme kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
5. [e@. ÒeYeekeÀj osJe - Òee®eerve Yeejle, efJeÐee ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
6. [e@. meensyejeJe ieeþeU - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyee o
7. [e@. Keeye[s efovekeÀj - Òee®eerve Yeejle, kewÀueeme ÒekeÀeµeve, Deewjbieeyeeo
8. keÀesmebyeer [er.[er. - Òee®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleer Je meY³elee, [e³eceb[
ÒekeÀeµeve, HegCes

efnvoer
1. Pee. [er. Sve. - Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme - efouueer efJeMJeefJeÐeeue³e.
2. LeeHej jesefceuee - Yeejle keÀe Fefleneme, jepekeÀceue ÒekeÀeMeve, efouueer.
3. Mecee& jeceMejCe - Yeejle keÀe Òee®eerve Fefleneme
4. ÞeerJeemleJe ke=À5. keÀesmebyeer oeceesoj Oecee&ve ob - Òee®eerve Yeejle keÀer mebmke=Àleer Deewj meY³elee



munotes.in